Wrzodziejące zapalenie jelita grubego – rola żywienia w rekonwalescencji

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego, obok choroby Leśniowskiego-Crohna, należy do nieswoistych chorób zapalnych jelit, które dotykają coraz większą liczbę osób na całym świecie. Schorzenie dotyczy najczęściej błony śluzowej jelita grubego i okrężnicy. Może również sięgać okolic odbytnicy, powodując tym samym stany zapalne i owrzodzenia wyżej opisanych miejsc. Najbardziej narażone na rozwój choroby są osoby między 20. a 40. rokiem życia. Może ona jednak wystąpić również u małych dzieci, nastolatków i osób starszych. W związku z tym, że początkowe objawy zapalenia jelit mogą być nietypowe, ciężkie jest postawienie właściwej diagnozy i zastosowanie odpowiedniego leczenia.

Brak łaknienia oraz nudności często prowadzą do spadku masy ciała. Wraz z rozwojem i nasileniem się choroby mogą pojawić się zaburzenia stanu odżywienia pacjenta, które wymuszają stosowanie odpowiedniej diety, niejednokrotnie wspomaganej celowanym żywieniem medycznym.

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG, colitis ulcerosa) jest rozlanym, przewlekłym i nieswoistym stanem zapalnym, mogącym objąć całą okrężnicę. Najczęściej lokalizuje się w odbytnicy i lewej okrężnicy (łącznie 80%), w której proces zapalny jest ograniczony do błony śluzowej i powierzchownych warstw błony podśluzowej, u części chorych charakteryzującym się powstawaniem owrzodzeń.

W powyższej chorobie wyróżnić można stan zaostrzenia, przebiegający z biegunkami i krwawymi stolcami oraz stan remisji, kiedy objawy się wycofują – wymagający dużej uwagi w przestrzeganiu zaleceń żywieniowych, unikania stresu i ochrony przed infekcjami. O remisji możemy mówić wtedy, gdy liczba wypróżnień u chorego nie przekracza trzech razy na dobę, w stolcu nie stwierdza się krwi oraz dodatkowo w badaniu endoskopowym nie odnotowuje się nieprawidłowych zmian w błonie śluzowej jelita grubego.

Krwista biegunka to jeden z najbardziej charakterystycznych objawów opisywanej choroby. Rzadko występuje sama, najczęściej towarzyszą jej:

• kurczowe bóle brzucha nasilające się bezpośrednio przed wypróżnieniem i ustępujące po nim,
• częste wypróżnianie, nawet do kilkunastu razy dziennie, wraz z dużą ilością gazów,
• obecność śluzu w kale,
• uczucie parcia na stolec,
• nocne wypróżnienia,
• nudności i wymioty,
• brak apetytu,
• anemia,
• krwawienia z dolnego odcinka przewodu pokarmowego.

Nasilona biegunka, występująca w trakcie zaostrzonej fazy schorzenia może stać się przyczyną poważnego odwodnienia i wyniszczenia organizmu chorego, co wpływa na ogólne pogorszenie jego komfortu życia. W takich sytuacjach często niezbędna jest hospitalizacja pacjenta i wprowadzenie odpowiedniego leczenia farmakologicznego, uzupełnionego żywnością medyczną. Celem nadrzędnym bowiem jest odciążenie chorego jelita. Niezbędne składniki odżywcze powinny być dostarczane w formie preparatów żywieniowych specjalnego przeznaczenia medycznego podawanych doustnie lub przez specjalny zgłębnik czy gastrostomię albo nawet z pominięciem  przewodu pokarmowego -bezpośrednio do żyły. Opisywane żywienie medyczne powinno być stosowane do momentu zmniejszenia się toczącego stanu zapalnego, ustąpienia biegunek i poprawy ogólnego samopoczucia.

Jest to tym istotniejsze, iż wrzodziejące zapalenie jelita grubego może prowadzić do wielu powikłań poza obrębem jelita, m.in.: stłuszczenia wątroby, raka dróg żółciowych, osteoporozy, osteopenii, zapalenia stawów, rumienia guzowatego, a nawet zapalenia spojówek i tęczówki. Toczący się w jelicie stan zapalny przekłada się także na zmniejszone wchłanianie składników pokarmowych, zwiększoną ich utratę, co w konsekwencji prowadzi też niekiedy do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej.

W przypadku nieswoistych chorób zapalnych jelit cała etiologia schorzenia nie jest do końca poznana, jednak największą uwagę przywiązuje się czynnikom:

• genetycznym (u 6-7% pacjentów wrzodziejące zapalenie jelita grubego występuje rodzinnie, rozwój choroby u rodzeństwa jest 4-6-krotnie wyższy),
• immunologicznym (u chorych produkowane są przeciwciała atakujące własne komórki),
• środowiskowym (styl życia, substancje chemiczne stosowane jako dodatki do żywności, umiejętność radzenia sobie ze stresem, bierna ekspozycja na dym papierosowy).

Coraz częściej mówi się również o znaczeniu czynników żywieniowych. Dieta bogata w cukry proste, mięso i tym samym z dużą ilością tłuszczu nasyconego i niskim udziałem warzyw sprzyja rozwojowi wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Elementem zwiększającym ryzyko rozwoju choroby nawet 8-10-krotnie jest zakażenie Campylobacter lub Salmonella.

Głównym celem postępowania żywieniowego jest zapewnienie choremu odpowiedniej podaży makro i mikroskładników, przy jednoczesnym unikaniu produktów nasilających toczący się stan zapalny. Jest to tym istotniejsze, gdyż problem niedożywienia dotyka około 85% chorych z WZJG. U jego podstaw leży utrudnione wchłanianie, straty składników odżywczych oraz zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze wynikające z nasilonych procesów zapalnych. Do każdego pacjenta należy podejść w sposób indywidualny. Nie ma bowiem zaleceń dietetycznych idealnych dla każdego chorego. U podstaw powodzenia zaplanowanego leczenia żywieniowego leży obserwacja reakcji organizmu na poszczególne składniki pożywienia oraz kontrola masy ciała. Tworząc plany dietetyczne, należy uwzględnić między innymi stan odżywienia pacjenta, fazę choroby, występujące niedobory wybranych składników odżywczych oraz ewentualne nietolerancje pokarmowe, wśród których wymienić można laktozę, nierozpuszczalny błonnik pokarmowy czy produkty o wysokiej zawartości tłuszczu.

W stanie zaostrzenia WZJG niezwykle ważne jest odciążenie zajętego stanem zapalnym jelita, wzmocnienie organizmu i zapobieganie dalszemu niedożywieniu. Niedowaga i postępujący spadek masy ciała osłabia układ odpornościowy, zwiększając tym samym podatność jelita na działanie czynników prozapalnych. W opisywanej fazie choroby zaleca się stosowanie diety lekkostrawnej, z ograniczeniem tłuszczu i błonnika pokarmowego. Dodatkowo kładzie się nacisk na zwiększoną podaż białka w ilości 1,2-1,5 g / kilogram masy ciała / dobę (dla porównania dla zdrowego dorosłego zapotrzebowanie wynosi około 0,8 g/kg m.c./d zatem nawet około dwa razy mniej).

W przypadkach, gdy stan zdrowia pacjenta nie pozwala mu na pokrycie zwiększonego zapotrzebowania energetycznego diety oraz niezbędnych składników odżywczych, w szczególności białka, warto skonsultować z lekarzem uzupełnienie diety o żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Przykładem takiego preparatu jest Nutridrink Protein, zalecany do postępowania dietetycznego w przypadku niedożywienia i ryzyka niedożywienia u pacjentów ze zwiększonym zapotrzebowaniem na białko. Podawany w formie płynnej jest łatwiejszy do zaakceptowania przez pacjentów mających problem z łaknieniem czy nudnościami. Dostępny w kilku wariantach smakowych daje pacjentowi możliwość wyboru, pokrywając jednocześnie zwiększone zapotrzebowanie na energię oraz białko – preparat zawiera aż 18 g białka w butelce 125 ml (około pół szklanki). Produkt należy wprowadzić do diety po konsultacji z lekarzem i stosować pod jego nadzorem.

W stanie remisji choroby standardowe zalecenia żywieniowe, oparte o stanowisko Europejskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego i Metabolizmu (ESPEN), przewidują dalsze przestrzeganie diety lekkostrawnej, niskotłuszczowej, z ograniczeniem błonnika. Zaleca się również eliminację produktów:

• ciężkostrawnych,
• wzdymających,
• ostrych przypraw,
• surowych owoców,
• cukru rafinowanego
• mocno parzonej herbaty i kawy.

Rekomenduje się spożywanie częstszych, mniejszych ilościowo posiłków 5-6 razy w ciągu dnia. Dodatkowo zwraca się uwagę na pokrycie występujących niedoborów pokarmowych, w szczególności żelaza, ponieważ znaczna większość (60-80%) pacjentów zmaga się z anemią. Do tego dochodzą często niedobory witaminy B12, D oraz K. Dlatego tak ważne jest stosowanie personalizowanych rozwiązań żywieniowych. Rozwiązań, które skrócą czas rekonwalescencji i umożliwią choremu stopniowe wprowadzanie do codziennego menu nowych produktów – pełnoziarnistych produktów zbożowych, kolorowych warzyw i owoców oraz źródeł dobrych tłuszczów.

Bibliografia:

Glinkowski S., Marcinkowska D.: “Wrzodziejące zapalenie jelita grubego – ocena aktywności choroby na podstawie współcześnie stosowanych skal”, Nowa Medycyna 2018; 25(3): 123-137.

Gonciarz M. i wsp.: “Wytyczne postępowania z chorymi na nieswoiste choroby zapalne jelit w praktyce lekarza rodzinnego”, Lekarz POZ 1/2017, 1-17.

Ihnatowicz P. i wsp.: “Effects of implementing an autoimmune dietary protocol in a patient with ulcerative colitis – a case study”, Hygeia Public Health 2019, 54(1): 56-63.