Tego dnia 1804 roku zmarł Jędrzej Kitowicz – polski duchowny, historyk, pamiętnikarz, członek konfederacji barskiej
Jędrzej Kitowicz, zwany też pierwszym polskim etnografem, zostawił po sobie dzieła dające nam obraz społeczeństwa Rzeczypospolitej XVIII wieku. Przeżywszy 75 lat w Polsce saskiej i stanisławowskiej oraz pod zaborem pruskim pozostawał bystrym obserwatorem, a niekiedy nawet uczestnikiem, rzeczywistości, przede wszystkim wydarzeń politycznych i społecznych.
Jędrzej Kitowicz. Od pióra przez szablę do sutanny
Jędrzej Kitowicz (właściwie Andrzej Jan Kitowicz) urodził się 25 listopada 1728 roku, prawdopodobnie w Warszawie. Był synem Andrzeja Kitowicza i Katarzyny z domu Buczek, mieszczan warszawskich (wedle najnowszych badań). Uczył się w szkołach publicznych w Warszawie.
Swój raptularz, który posłużył mu później do napisania jednego z dwóch jego głównych dzieł – pt. Pamiętniki, czyli Historia Polska – zaczął w wieku 15 lat opisując przelot komety, którego był świadkiem. W 1747 lub 1748 roku zaciągnął się do dragonii nadwornej księcia Janusza Sanguszki. W latach 50. XVIII wieku zaczął pracę u Michała Lipskiego, wówczas pisarza wielkiego koronnego (później Lipski został referendarzem koronnym), jako jego sekretarz.
Służąc u niego prowadził ustabilizowane życie aż do 1769 roku, kiedy to dołączył do konfederacji barskiej, konkretnie jej części operującej w Wielkopolsce. Doszedł do stopnia rotmistrza, ale po przejściu wiosną 1770 roku pod komendę Józefa Zaremby oddelegowano go do czynności organizacyjno-administracyjnych. Nowy dowódca stał się kolejnym protektorem Kitowicza.
Lecz jak znalazł się w stanie duchownym? Otóż w 1771 roku opuścił szeregi Barżan i rozpoczął starania o dostanie się do seminarium. Ta przemiana mogła być związana z traumą bratobójczej potyczki pod Widawą 23 czerwca 1771 roku między oddziałem Franciszka Ksawerego Branickiego a konfederatami.
Jednakże wystąpiły problemy z rozpoczęciem kariery duchownej, toteż Kitowicz zatrudnił się w kancelarii poznanego w toku służby u Zaremby arcybiskupa kujawskiego Antoniego Kazimierza Ostrowskiego. W międzyczasie wydarzenia krajowe toczyły się wokół pierwszego rozbioru Polski, co Kitowicz uważnie obserwował i oceniał postawę rodaków bardzo negatywnie. Po latach, na łamach Pamiętników…, tak pisał:
(…) ale Polacy w niczym tak nie doskonali jak w ostrożności ściągnienia na siebie wojny, dla której znaczne części trzy kraju w 1775 r. stracili, ładunku prochu nie straciwszy (…)[1]
Praca dla Ostrowskiego, który z czasem został prymasem, opłaciła się Kitowiczowi. Arcybiskup pomógł mu wstąpić do stanu duchownego, a także zapewnił mu dochód oddając w dzierżawę kilka wsi w powiecie konińskim. Umowa trwała 9 lat i przeżyła Ostrowskiego wygasając w 1787 roku (dzierżawiący zmarł w 1784 roku).
Wówczas Kitowicz osiadł w Rzeczycy, gdzie był proboszczem. Sprawował też urzędy kościelne m.in. w Wolborzu (kantor od 1778 roku) i Kaliszu (kanonik od 1793 roku). Jednak większość czasu aż do swojej śmierci spędził Kitowicz na swym probostwie zarządzając majątkiem, pełniąc posługę duszpasterską oraz wracając do pisania.
Lata 80. i 90. XVIII wieku to czas intensywnej pracy Kitowicza nad jego dziełami, szczególnie nad Pamiętnikami…, gdyż był to również dynamiczny okres w dziejach Rzeczypospolitej.
Spuścizna Kitowicza
Głównymi dziełami historiograficznymi proboszcza rzeczyckiego są Opis obyczajów za panowania Augusta III oraz wspomniane już Pamiętniki, czyli Historia polska. Wiemy o innych, mniejszych pracach, jak np. historia parafii w Rzeczycy, lecz te nie zachowały się do naszych czasów.
Opis obyczajów… to utwór przekazujący historię kulturową Rzeczypospolitej za rządów drugiego z Sasów na polskim tronie. Z kolei Pamiętniki… zawierają głównie historię polityczną, przede wszystkim za Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Po Jędrzeju Kitowiczu mamy jeszcze jedno źródło. Służąc u Ostrowskiego korespondował z Michałem Lipskim, dzieląc się z nim zasłyszanymi nowinami. Do tych listów dołączał tzw. gazetki rękopiśmienne, które są zwierciadłem nastrojów, obaw i nadziei społecznych w burzliwych latach 1771-1776.
Jako, że Kitowicz wychodził z założenia, iż „gazeta nie jest ewangelią”[2] i można w niej zapisać każdą informację, nawet niepewną, o ile starczy miejsca, znajdujemy tam najróżniejsze wiadomości – od rzekomych pretensji wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego do zaboru pruskiego, czy pogłoski o unii litewsko-kurlandzko-szweckiej, do bardziej rzeczywistych doniesień, np. o proteście posłów Franciszka Jerzmianowskiego, Franciszka Wilczewskiego i Antoniego Dezyderego Biesierskiego na sejmie rozbiorowym.
Zachowały się również niektóre listy Kitowicza do bliskich, a także innych osób, m.in. do Józefiny Zarembiny oraz kilka dokumentów z nim związanych.
Jędrzej Kitowicz – ostatnie lata życia
Po II rozbiorze Rzeczyca znalazła się w zaborze pruskim. Na krótką chwilę tereny te wróciły pod władzę Polaków podczas insurekcji. Powrót Prusaków zwiastował represje. W 1796 roku państwo przejęło dobra kościelne wraz z zapisami dewocyjnymi i dziesięcinami. Rekompensatą miało być 50% dotychczasowych dowodów.
Sędziwy już Kitowicz wkroczył na drogę sądową w walce o prawo do pobierania dziesięcin, lecz bez skutku. W wyniku tej sytuacji musiał ograniczyć wydatki do tego stopnia, że zwolnił wikarego Wojciecha Przybyłowicza, lecz dzięki swojej gospodarności, dalej żyło mu się w Rzeczycy dobrze. Nie skorzystał więc z propozycji Stanisława Rutkowskiego, męża jego siostrzenicy Józefy, aby opuścił swe probostwo i przeniósł się do Przesławic lub Warszawy.
Zamierzał nadal wywiązywać się ze swych duszpasterskich obowiązków. W 1799 roku napisał testament, w którym podał instrukcje gdzie i jak ma zostać pochowany, w zależności od tego, przy których funkcjach kościelnych śmierć go zastanie.
W dokumencie przyznał również, że Opis obyczajów… oraz Pamiętniki… uważał na tamten czas za dzieła niedokończone. Zmarł 3 kwietnia 1804 roku w Rzeczycy przeżywszy 75 lat, pięć miesięcy i osiem dni. Pochowany został tam, gdzie wskazał, „za wielkim ołtarzem”[3], lecz wcześniej niż sobie tego życzył, bowiem już 5 kwietnia.
O co chodziło?
Otóż Kitowicz zastrzegł, że ma zostać pochowany dopiero wtedy „gdy ciało moje zacznie swędem swoim obrażać nosy żyjących”[4]. Obawiał się pochowania żywcem, dlatego chciał, aby była pewność, że już nie żyje. Czuwający nad pochówkiem ksiądz Franciszek Sokołowski, augustianin, postanowił nie czekać na przyjazd rodziny i dalszy rozkład zwłok. Te zaś zmieniły miejsce spoczynku w latach 90. XIX wieku – złożono je w nowej części cmentarza w związku z rozbudową kościoła w Rzeczycy.
Bibliografia
Źródła:
- Kitowicz J., Korespondencja i gazetki rękopiśmienne Jędrzeja Kitowicza z lat 1771-1776, oprac. i wyd. T. Ciesielski, S. Górzyński, F. Wolański.
- Kitowicz J., Pamiętniki, czyli Historia polska, oprac. i wstęp P. Matuszewska; komentarz Z. Lewinówny.
Opracowania:
- Dąbrowski W., Kitowicziana rzeczyckie, „Pamiętnik Literacki”, LI, 1960, 4, s. 473-477.
- Kostkiewiczowa T., Z. Goliński (red.), Pisarze polskiego oświecenia, t. I, Warszawa 1992.
- Majewski W., Jędrzej Kitowicz a konfederacja barska, „Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej”, VII, 2001, s. 323-337.
[1] J. Kitowicz, Pamiętniki, czyli Historia polska, oprac. P. Matuszewska, s. 473.
[2] Tenże, Korespondencja i gazetki rękopiśmienne Jędrzeja Kitowicza z lat 1771-1776, oprac. i wyd. T. Ciesielski, S. Górzyński, F. Wolański, s. 258.
[3] Tamże, s. 69.
[4] Tamże, s. 68.
Damian Lichocki – student III roku Wydziału Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Interesuje się przede wszystkim II połową XVIII wieku w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem tego, co proboszcz rzeczycki Jędrzej Kitowicz raczył napisać.
Czytaj również:
Zgłoś naruszenie/Błąd
Pozytywnie
Neutralnie 
Negatywnie
Lubię to!
Super
Ekscytujący 
Ciekawy
Smieszny
Smutny
Wściekły
Przerażony
Szokujący
Wzruszający
Rozczarowany
Zaskoczony
Prawda
Manipulacja
Fake news
Oryginalne źródło ZOBACZ
Dodaj kanał RSS
Musisz być zalogowanym aby zaproponować nowy kanal RSS