Synagoga w Brzostku – dawniej i dziś

Synagoga w Brzostku przed II wojną światową
Fot. Muzeum Polin

Po zakończeniu II wojny światowej budynek niegdyś pięknej, murowanej synagogi w Brzostku był totalną ruiną. Jeszcze w czasie trwania działań wojennych w wyniku uderzenia pocisku  artyleryjskiego zniszczeniu uległ dach synagogi. Przy kolejnych  ostrzałach zniszczeniu uległy fragmenty ścian, sufitu oraz okna i drzwi. Pierwotny plan dotyczący budynku dawnej synagogi zakładał jej całkowite rozebranie. Ostatecznie podjęto decyzję o jej remoncie na który ówczesne władze Brzostku wydały gigantyczne jak na tamte czasy pieniądze.

Początek napływu Żydów do Brzostku szacuje się na połowę XIX wieku.  Pierwsza wzmianka o gminie żydowskiej w Brzostku pojawia się w 1870  roku przy okazji spisu żydowskich gmin wyznaniowych w Galicji.  Ponieważ warunkiem powołania gminy wyznaniowej żydowskiej było,  istnienie synagogi przyjmuje się, że już wówczas była. Według  przekazów brzosteckiego Żyda – Adama Szusa pierwsza synagoga była  drewniana, położona w niedalekiej odległości od obecnej.

Wzniesienie nowej murowanej synagogi w Brzostku

Z analizy  protokołu parcelowego Gminy Brzostek założonego w 1878 roku wynika, że  po tej dacie gmina izraelicka kupuje od mieszczanina brzosteckiego –  Szymona Tułeckiego działkę, na której została wybudowana nowa murowana  synagoga. Synagogę wybudowano przy znacznym wsparciu finansowym Żydów  z USA. Przedwojenny wygląd synagogi przedstawia fotografia z portalu  Muzeum Polin – Dziedzictwo Polskich Żydów.

Synagoga w Brzostku – źródło: Polin

Budynek  synagogi  o  powierzchni 225 m2 i kubaturze 790 m3 wybudowano z cegły. Budynek  oprócz sali głównej miał 4 inne pomieszczenia. W tym miejscu wypada  wyjaśnić, że synagoga to obiekt wielofunkcyjny: miejsce modlitwy,  studiowania Tory i Talmudu, sala zebrań, siedziba kahału, kancelaria,  pomieszczenie sądu rabinackiego. O ile co jakiś czas zmieniał się  kantor i szames w brzosteckiej synagodze to rabinów było w historii  synagogi zaledwie dwóch. Najpierw Juda Wolkenfeld, a później jego wnuk  Chaim Wolkenfeld. Z bardzo licznej rodziny Chaima Wolkenfelda przeżył  wojnę tylko jeden syn. Jego wnukowie to nowojorscy rabini. Sam Chaim  został zamordowany w parku dworskim w Strzegocicach, podczas  transportu z trzynastoma innymi Żydami z Brzostku do obozu w Pustkowie.

Tora z brzosteckiej synagogi trafiła do muzeum w Australii

Nie  wiele wiadomo o wystroju i wyposażeniu synagogi. Wspominano o dość  dużej jak na lokalne warunki bibliotece. Jedynym zachowanym, o którym  wiadomo, przedmiotem jest największy obiekt żydowskiego kultu Sefer  -Tora. Zniszczony zwój odzyskał w 1946 roku Adam Szus. Emigrując pod  koniec lat sześćdziesiątych do Australii, zabrał rodał ze sobą. W 2006  roku przekazał Sefer – Torę do Muzeum Judaizmu w Sydney. Przekazanie  zwoju do muzealnego zbioru spotkało się z rozgłosem w australijskich  mediach.

Synagoga w Brzostku
Fot. Muzeum Polin

Losy brzosteckiej synagogi po zakończeniu II wojny światowej

Po wymordowaniu brzosteckich Żydów w sierpniu 1942 roku  wejścia do budynku synagogi były zabite deskami. Działania frontowe na  przestrzeni jesieni 1944 roku aż do wyzwolenia Brzostku z niemieckiej  okupacji 17 stycznia 1945 roku przyniosły olbrzymie zniszczenia w  zabudowie okolicznych wsi i miasta Brzostku. Wskutek uderzenia pocisku  artyleryjskiego zniszczeniu uległ dach synagogi, przy kolejnych  ostrzałach kolejne jej elementy ściany, sufit, stolarka okienna i  drzwiowa. Po wyzwoleniu czekano kto z żydowskich mieszkańców, wróci do  miasteczka. Wróciło zaledwie kilku Żydów. Za mało by odmówić kadysz.  Wyjechali do Tarnowa, Krakowa. Co jakiś czas wracali tylko w związku  ze zbywaniem odziedziczonych nieruchomości.

Tymczasem budynek synagogi  popadał w coraz większą ruinę. W 1950 roku władze gminne zabezpieczyły  budynek przed wchodzeniem, ale zniszczenia synagogi były tak duże, że  przez kolejne lata władze powiatowe i wojewódzkie rozważały rozbiórkę  obiektu, nie zgadzały się na jego odbudowę. W lutym 1956 roku GRN w  Brzostku podjęła uchwałę o wystąpieniu do władz centralnych o  rozbiórkę synagogi. Jeszcze w tym samym roku Gmina otrzymała zgodę nie  na rozbiórkę a odbudowę budynku.

Budynek dawnej synagogi w Brzostku dziś – luty 2021

Odbudowa synagogi w Brzostku

Wobec takiej decyzji powołano  Społeczny Komitet Odbudowy, który zajął się zwózką drzewa i społeczną  zbiórką pieniędzy na cel odbudowy budynku. Na kolejnych sesjach GRN w  Brzostku omawiano postępy w odbudowie budynku. W pierwszym roku  odbudowano mury, wykonano więźbę dachową i przykryto budynek z jednej  strony blachą z drugiej eternitem. Na początku w budynku miał być  ośrodek zdrowia. W styczniu 1957 roku podjęto decyzje o przeznaczeniu  budynku na obiekt szkoły podstawowej. Zwrócono się też o przyjęcie  zarządu i dalsze finansowanie odbudowy obiektu przez Powiatową Radę  Narodową w Jaśle.

Władze Powiatu wniosek odrzuciły. Próby przerzucania  finansowania remontu obiektu wynikały z olbrzymich kosztów remontu,  które ciężko było pokryć z budżetu gminy. Remont budynku byłej  synagogi był inwestycją priorytetową dla gminy. W pięcioletnim planie  zagospodarowania gminy na lata 1956 – 1961 na remont tego obiektu  zaplanowano aż 269 450 złotych, podczas gdy na pozostałe inwestycje w  Gminie zaledwie 128 550 złotych.

Budynek dawnej synagogi w Brzostku dziś – luty 2021

Poszukiwanie funduszy na odbudowę budynku dawnej synagogi

Szukano pieniędzy na omawianą  inwestycję w różnych miejscach. W 1958 roku, udało się pozyskać 134  000 złotych w tym z Totalizatora Sportowego. W 1959 roku GRN w  Brzostku zaciągnęła na prace przy obiekcie kredyt w wysokości 90 000  złotych ze środków na popieranie czynów społecznych. Kwoty  przeznaczone przez GRN na adaptację budynku na cele oświatowe, pomimo  inflacji były pokaźne. Dla porównania plan dochodów Gminy Brzostek w  1960 roku wynosił tylko 322 tysiące złotych. Odbudowa zniszczonego w  czasie wojny budynku synagogi była największą inwestycją gminną w  powojennym piętnastoleciu.
W odbudowę zaangażowały się nie tylko  władze, ale co należy szczególnie podkreślić mieszkańcy, którzy  przekazywali pieniądze w zbiórkach publicznych i pracowali społecznie.  

Utworzenie Szkoły Rolniczej i internatu w Brzostku

W 1960 roku pojawiła się możliwość powołania  po raz pierwszy szkoły  ponadpodstawowej w Brzostku, ale warunkiem było przeznaczenie budynku  na ten cel. W takich okolicznościach powstała Szkoła Rolnicza w  Brzostku a budynek trafił pod zarząd PRN w Jaśle. Szkoła rozwijała  się, czyniono kolejne nakłady inwestycyjne. W drugiej połowie lat 70 –  tych w budynku utworzono internat.

Postępowanie o zwrot budynku dawnej synagogi Gminie Żydowskie w Krakowie

W 1997 roku Parlament RP uchwalił  ustawy regulujące zwrot majątków dla kościołów i związków wyznaniowych  w Polsce. Postępowania o zwrot miały odbywać się przed komisjami  regulacyjnymi. W oparciu o ustawę o stosunku Państwa do gmin  wyznaniowych żydowskich rozpoczęło się w 2001 roku przed Komisją  Regulacyjną Do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Warszawie,   postępowanie o zwrot Gminie Żydowskiej w Krakowie, nieruchomości  synagogalnej w Brzostku . Postępowanie zakończyło się w czerwcu 2011  roku orzeczeniem o braku stanowiska.

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie otrzymała 143 tys. złotych

W grudniu 2011 roku Gmina  Wyznaniowa Żydowska w Krakowie złożyła do Sądu Okręgowego w Rzeszowie  pozew o wydanie przedmiotowej nieruchomości, będącej we władaniu  Skarbu Państwa. Przed Sądem Skarb Państwa reprezentowała Prokuratoria  Generalna Rzeczypospolitej Polskiej. W wieloinstancyjnym postępowaniu  zapadło kilka orzeczeń łącznie z przeniesieniem własności na Gminę  Żydowską.

Ostatecznie Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w kwietniu 2018 r.  zasądził, aby Skarb Państwa wypłacił kwotę 143 tysięcy złotych Gminie  Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Starosta Dębicki Pan Andrzej Reguła  jako zarządzający majątkiem Skarbu Państwa w Powiecie Dębickim wykonał  prawomocny wyrok.
Obecnie Gmina Brzostek wystąpiła do Wojewody  Podkarpackiego, aby przekazał jej przedmiotową nieruchomość od zawsze  związaną z mieszkańcami Gminy Brzostek, a obecnie stanowiącą własność  Skarbu Państwa.

Lucyna Pruchnik

Reakcja

0%0Pozytywnie0%0Neutralnie 0%0Negatywnie

Twoje emocje

0%0Lubię to!

0%0Super0%0Ekscytujący 0%0Ciekawy0%0Smieszny0%0Smutny0%0Wściekły0%0Przerażony0%0Szokujący0%0Wzruszający0%0Rozczarowany0%0Zaskoczony

Co sądzisz?

0%0Prawda0%0Manipulacja0%0Fake news

0

0Ulub

Oryginalne źródło ZOBACZ