Spacerkiem po Piaskach

Historia dzielnicy sięga końca XIII wieku. Wtedy Krzyżacy założyli tu folwark, który funkcjonował także w czasach polskich. W późniejszych czasach wokół folwarku zaczęły powstawać gospodarstwa indywidualne. Folwark przerodził się w wieś, która szybko się rozwijała nie tylko ekonomicznie, ale także terytorialnie sięgając granic pobliskiego miasta Malborka stając się jego wschodnim przedmieściem. Miasta, które na przełomie XIX/XX wieku rozwijało się bardzo energicznie. W 1902 r. do Malborka przyłączono część Piasków przylegającą bezpośrednio do miasta a w 1912 r. pozostałą część wsi. Już jako dzielnica miasta Piaski nadal się rozwijały. W 1913 r. oddano do użytku duży kompleks koszarowy. W 1914 r. Piaski podłączono do kanalizacji miejskiej. Po I wojnie światowej z osady o charakterze rolniczym przerodziła się w dzielnicę przemysłową. W latach 20-tych XX w. oddano do użytku port rzeczny a w jego rejonie sukcesywnie rozrastała się strefa przemysłowa z tartakiem, wytwórnią materiałów budowlanych, dużą mleczarnią, wytwórnią wyrobów gumowych zatrudniające 300 osób i wiele innych. Powstawały miejsca pracy, potrzebni byli pracownicy, dla których wybudowano liczne osiedla zarówno kamienic wielorodzinnych jak też domków jedno- i dwurodzinnych. W trakcie działań wojennych w 1945 roku zabudowa dzielnicy generalnie nie ucierpiała a ogromna większość mieszkańców jeszcze przed nadejściem frontu został ewakuowana. Już wiosną 1945 r. pierwsi osadnicy przywracali dzielnicę do życia.

1. Nasz spacer rozpoczynamy na skrzyżowaniu ul. Koszykowej z aleją Wojska Polskiego, dawnym traktem na Elbląg a w późniejszym czasie Elbinger Straße.
Przy skrzyżowaniu do dzisiaj znajduje się budynek, w którym mieściła się gorzelnia, sklep i gospoda – Zur Duetschen Eiche należący do Erwina Zeigerta przy Elbinger Straße 62. Sąsiadował z nim budynek piekarni z ciastkarnią przy Elbinger Straße 64-65, założoną przez urodzonego w powiecie sztumskim malborskiego mennonitę, Hermanna Dycka. W 1925 r. syn Hermanna, Kurt, przekazał interes swojej najstarszej siostrze.


2.Pod koniec XIII wieku w rejonie skrzyżowania powstał folwark, jeden z kilku jakie krzyżacy w tym czasie założyli na terenie komturstwa malborskiego. Podstawowym zadaniem folwarków w okolicach Malborka było stworzenie zaplecza gospodarczego dla stołecznego zamku. Uprawiano tam zboża i hodowano zwierzęta, przede wszystkim konie, ale również krowy, owce, świnie, drób, pszczoły. Hodowla ta zapewniała odpowiednią liczbę koni wierzchowych i roboczych, mięsa, wełny na odzież, miodu, wosku na świece i pieczęcie, ryb i jajek na okres postu itp. Po raz pierwszy folwark był wzmiankowany 1398 r. Zabudowa folwarczna skupiała się wokół dziedzińca, a całe założenie miało prostokątny plan. Budowle mieszkalne, będące rezydencją zarządcy gospodarstwa wzniesione były zazwyczaj z trwałego materiału (cegły i kamienie), zaś zabudowania gospodarcze – z drewna bądź w konstrukcji szkieletowej. Całość otoczona była płotem, wałem ziemnym lub murem zaopatrzonym w bramę wejściową. Krzyżackie i polskie źródła pisane informują o budynkach i pomieszczeniach znajdujących się na terenie folwarków. W przekazach mamy zapisy o kuchni, kaplicy, piwnicy, łaźni, refektarzu, karwanie, oborze, stajni, owczarni, chlewie, piekarni, słodowni i browarze. W czasach polskich, na początku XVI wieku powstała ekonomia malborska. Przejęła ona część folwarków krzyżackich w tym Piaski i rozwinęła w nich szeroko zakrojoną działalność gospodarczą.

3. Rozwijająca się wieś i rosnąca liczba ludności niejako wymusiła budowę szkoły. W 1905 r. wybudowano tam szkołę ludową. Piętrowy budynek z wysokim poddaszem wybudowano z czerwonej cegły. Wieś rozwijała się nadal, co spowodowało jej rozbudowę, którą przeprowadzono w 1912 r. Od 1928 r. do 1939 r. w szkole uczyły się dzieci wyznania katolickiego. Obecnie w budynku mieści się przychodnia zdrowia i apteka (budynek po lewej stronie).

4.Pod koniec 1928 roku, naprzeciwko szkoły, po drugiej stronie drogi (Elbinger Straße) został oddany do użytku nowy budynek szkolny. Pomogło to objąć nauczaniem dzieci uczące się dotychczas w różnych nieodpowiednich izbach, np. koszarowych. W nowym obiekcie naukę rozpoczęła młodzież ewangelicka. Podział szkoły na wyznaniowe trwał do 1939 r. Stworzono wówczas oddzielne szkoły: dla chłopców w nowym budynku, a dla dziewcząt w starym. W maju 1940 roku ukończono budowę sali gimnastycznej i zachodniego skrzydła nowej szkoły. Do tegoż budynku przeniesiono szkołę dziewcząt. W latach II wojny światowej budynek dziewcząt był zajmowany do celów wojskowych. Młodzież musiała skupić się w zachodnim budynku, nadal korzystając z sali gimnastycznej. Jednakże w czerwcu 1944 roku przerwano nauczanie a pomieszczenia szkolne dostosowano na potrzeby szpitala wojskowego. Salę gimnastyczną przerobiono na stajnię dla koni.
W latach 1927-1929 jako nauczyciel w szkole pracował Ferdinand Schulz niemiecki konstruktor lotniczy, lotnik sportowy, szybownik i instruktor szybownictwa. W 1924 roku ustanowił swój pierwszy rekord świata – leciał 8 godzin i 42 minuty.

W 1925 roku przy wsparciu Ferdinanda Schulza utworzono „Zachodniopruski Związek Lotniczy” z siedzibą w Malborku. W maju 1928 roku przeleciał nad Malborkiem. Był to pierwszy lot w historii szybownictwa, który odbył się nad miastem. W dniu 16 czerwca 1929 roku, lecąc samolotem „Marienburg” razem z Bruno Kaiserem do Sztumu na uroczystość odsłonięcia pomnika lotników (gdzie miał zrzucić wieniec), rozbił się na sztumskim rynku. Obaj lotnicy zginęli. W latach 1935-1945 jedna z malborskich szkół (na Wielbarku) nosiła imię Ferdinanda Schulza.
Już 4 września 1945 roku w szkole na Piaskach zadźwięczał dzwonek dla polskich uczniów i tak jest do dnia dzisiejszego.

5. W 1908 r. rozpoczęto budowę trzeciego w Malborku kompleksu koszarowego. W skład koszar wchodziły budynki dowództwa, koszarowe stajnie, wozownie, kuźnie oraz w sąsiedztwie budynki mieszkalne dla dowództwa jednostki. Na potrzeby jednostki powstała na jej terenie bocznica kolejowa. W 1913 r. w koszarach utworzono 21 Mazurski Batalion Taborowy (Transportowy). W sierpniu 1914 r. batalion wyruszył na front i nigdy już do koszar nie powrócił. Po I wojnie światowej i ograniczeniu liczebności armii niemieckiej do 100 tys. żołnierzy zawodowych koszary przejęło miasto. Jedyną wojskową instytucją, jaka miała swoją lokalizację w koszarach było Okręgowe Biuro Rekrutacyjne. W jednym z budynków mieściła się Komenda Policji, w części budynków stajni i wozowni umieszczono garaże i warsztaty naprawcze dla autobusów komunikacji miejskiej. Inne pomieszczenia miasto wynajmowało licznym firmom np. zakładom meblowym braci Philipp, wytwórni cukierków i konfitur Gustawa Goldammera, filii znanej w Niemczech gorzelni Winkelhausena, filii fabryki maszyn rolniczych „Hodam & Ressler Landwirtschaftliche Maschinenfabrik” z Gdańska (WMG), a także fabryki młynów C. Strehlau & Söhne, którą po 1933 r. przeniesiono w sąsiedztwo parku (teren dzisiejszego Nyborg-Mawent). Po 1933 r. koszary stopniowo były przejmowane przez armię niemiecką. Umieszczono tu m.in. pododdziały łączności, szkołę kawalerii i kierowców, pododdziały obrony przeciwlotniczej. Po II WŚ zostały zajęte przez WP. W maju 1949 r. przeniesiony został z Modlina 1. Warszawski Pułk Czołgów Średnich im. Bohaterów Westerplatte uzbrojony w czołgi T-34/85. W 1952 r. po poligonie pułk przeniesiony został do Elbląga. Od 01.06.1952 r. w koszarach ulokowano 41 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego. W 1989 roku jednostkę przeniesiono do tzw. „Czerwonych Koszar” a budynki przez kilka lat niszczały. Część rozebrano, część przebudowano. Obecnie są wyremontowane i zaadaptowane na potrzeby szkolnictwa, hotelarstwa, mieszczą się tu różnego rodzaju hurtownie, sklepy i zakłady usługowe. W 1962 r. w części zabudowań oddano do użytku Wytwórni Makaronów późniejszej Malma S.A.

6. Za terenem koszar, po prawej stronie ulicy widzimy przykład przedwojennej drewnianej zabudowy jednorodzinnej. Jednej z niewielu już zachowanych. W głębi widzimy budynek Kościoła Nowoapostolskiego. Wyznanie ma swój początek w pierwszych dziesięcioleciach XIX-go wieku. Powstało, jako wyraz tęsknoty niektórych głęboko wierzących chrześcijan europejskich za pierwotną nauką Jezusa i wiarą pierwotnego chrześcijaństwa oraz dążenia do przywrócenia urzędu apostołów. Świadomi nieodzowności istnienia urzędu apostolskiego, celem zachowania istoty wiary i czystości Ewangelii i nauki Jezusa Chrystusa, modlili się o ponowne posłanie apostołów. Pierwsze zbory powstały w Anglii. W Malborku zbór powstała wraz z napływem wykwalifikowanych robotników kolejowych z Niemiec i w 1928 roku liczył 350 wyznawców. Od 1910 do 1928 roku miejscem spotkań i modlitwy było mieszkanie fotografa Karla Mullera przy Langasse 11 (ob. Kościuszki). W 1928 roku zbudowano świątynię przy Elbinger Strasse 506. Obiekt miał 260 m2 powierzchni z salą kościelną na parterze, w głębi, której znajdował się ołtarz. Gmina przestała istnieć po 1945 r. Opuszczony budynek niestety niszczeje.

7.Po I wojnie światowej i po ustaleniu przez zwycięskie mocarstwa nowych granic Niemiec na wschodzie, napłynęła do Malborka liczna rzesza uchodźców z terenów tzw. polskiego korytarza. Magistrat musiał podjąć śmiałą decyzję o wybudowaniu dla nich nowych mieszkań. Uzgodniono, że ze względów oszczędnościowych, a także z powodu wzrostu popularności wśród społeczeństwa ogródków przydomowych, najdogodniejszy będzie model szeregowych oraz wolno stojących domów jednopiętrowych. Już w pierwszych miesiącach 1920 r. rozpoczęły się prace przy budowie osiedla domów jednorodzinnych, zawierających 44 mieszkania, na tyłach dworca kolejowego, przy ulicach Elbląskiej (Wojska Polskiego) i Klonowej (gen. Maczka). W następnych latach osiedle rozrosło się do kilkudziesięciu budynków jedno-, dwu- i wielorodzinnych. Dla rozwoju budownictwa w międzywojennym Malborku duże znaczenie miało wejście na miejscowy rynek powstałej w 1918 r. w Królewcu spółdzielni mieszkaniowej „Ostpreussische Heimstatte GmbH”. Malborska filia „Arbeitsgenossenschaft für Heimstattenbau e.G.m.b.H. Marienburg”, powstała w lipcu 1921 r. Jedną z pierwszych realizacji było wzniesienie szeregowych domków na Piaskach, głównie dla robotników kolejowych, przy ulicach Żywopłotowej (Wołyńska) i Wiązowej (Chopina). Spółdzielnia była tak ekspansywna, że już kilka lat później wchłonęła nieduże malborskie towarzystwa budowlane „Adsbau” i „Wohnungsbau- und Siedlungsgenossenschaft Marienburg”.

8.Przy al. Wojska Polskiego dzisiaj znajdują się zakłady Nyborg-Mawent. W miejscu tym przy skrzyżowaniu dawnych ulic Parkstraße (Ciepła) i Elbinger Straße (Wojska Polskiego) mieściła się filia fabryki młynów Ostdeutsche Mühlenbau Anstalt C.Strehlau & Söhne (Erich u. Hellmut Strehlau), która do 1933 r. mieściła się w koszarach po batalionie taborowym. Po II wojnie światowej na mocy Orzeczenia Nr 21 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 12 lutego 1948 r. o przejściu przedsiębiorstw na własność Państwa została upaństwowiona. Niestety większość maszyn została wywieziona przez zwycięską armię na wschód. W 1956 r. na bazie ocalałych zabudowań powstała Malborska Fabryka Wentylatorów – Mawent. W 2001 r. nastąpiło wejście firmy Nyborg AS (Norwegia) do Mawent SA jako inwestora strategicznego, po przejęciu 40% udziałów. W 2005 r. powstaje Nyborg-Mawent S.A. (60% udziałów Nyborg S.A.).

9.Za osiedlem mieszkaniowym i zabudową fabryczną znajdował się cmentarz katolicki, na którym znajdował się wielki grobowiec Wunderlichów – niderlandzkiej rodziny przybyłej na Żuławy w XVIII w. Cmentarz został zlikwidowany po II wojnie światowej. Jego teren został włączony do parku, jednak dzięki rosnącym drzewom doskonale zachował się układ alejek.

10.Cmentarz sąsiadował z parkiem miejskim założonym w 1910 r. który był sukcesywnie powiększanym i urządzanym. Regularne, oświetlone alejki parkowe, korty tenisowe, boiska. W ostatnich latach duża część parku poddana została rewitalizacji. Na podstawie dawnego układu alejek odnowiono ich nawierzchnię, ustawiono nowe ławeczki, zainstalowano oświetlenie. Dokonano także wielu nowych nasadzeń krzewów ozdobnych i drzew. Założono łąki kwiatowe. Park otrzymał swoje drugie życie.


I na tym, w tak pięknym miejscu, jakim jest park, zakończymy spacer po dzielnicy Piaski. Terytorialnie największej dzielnicy Malborka. Z tego powodu wielu tematów nie można było poruszyć czy nawet o nich wspomnieć, ale zapewne przyjdzie na to jeszcze sposobność w następnym spacerze z przewodnikiem, na który zapraszam.

Spacer opracował Bogdan Mąder – przewodnik turystyczny z Oddziału Przewodnickiego PTTK w Malborku.

Zgłoś naruszenie/Błąd