Sezon na dożynki na polskiej wsi. Skąd wzięło się to święto?

Dożynki to największe święto w świecie rolnym, które przypada na koniec kalendarza wegetacyjnego, czyli na przełom sierpnia i września. Właśnie wtedy są już zebrane plony zbóż takich jak pszenica, owies, żyto czy jęczmień, które zapewniały mieszkańcom wsi pożywienie aż do następnych zbiorów.

Okres dożynek to wyjątkowy czas radości i wdzięczności za otrzymane plony oraz odpoczynku po wyczerpujących zbiorach. Dożynki są również nazywane jako okrężne od obrzędowego okrążania pól po żniwach. Jeszcze innym określeniem na dożynki są wieńczyny od ich największego atrybutu, tj. wieńca dożynkowego.

Korzenie dożynek są mocno związane z polską gospodarką folwarczną z XVI wieku, skąd też sięgają pierwsze źródła o tym wydarzeniu. Ten typ gospodarki polegał na produkcji zboża przez chłopów pańszczyźnianych w szlacheckich folwarkach. Po zakończonych żniwach dziedzice, bogatsi gospodarze czy też szlachcice organizowali wielką ucztę i zabawę przy ludowej muzyce w podziękowaniu za ich pracę w polu przez cały sezon. 

Znane nam dzisiaj dożynki parafialne, gminne czy też powiatowe zaczęto organizować dopiero w okresie międzywojennym. Do czasów współczesnych przetrwały nieliczne tradycje związane z tym świętem, jednak jego zamysł i przesłanie są dalej aktualne. 

Obecne dożynki organizowane przez stosowną władzę na terenach wiejskich oprócz świętowania końca żniw, są czasem spotkania się lokalnej społeczności. To też dobra okazja do poznania regionalnych specjałów takich jak własnoręcznie robione przetwory czy rękodzieła.

Aby jak lepiej zrozumieć intencję i formę organizacji dożynek, które są kultywowane na polskiej wsi od wieków, musimy pamiętać jaka była niegdyś mentalność ich uczestników. Mieszkańcy XVI-wiecznej wsi nie mieli dostępu do edukacji, a wszystkie niezrozumiałe dla nich zjawiska tłumaczyli sobie w sposób mityczny. Dlatego tak ważne było dla nich zaklinanie natury poprzez różne obrzędy, zapewniające pomyślność zbiorów na przyszły rok.  

Magiczny ostatni kłos – przepiórka

Jedną z takich tradycji było pozostawienie na polu podczas żniw ostatniej kępki zboża zwanej przepiórką, którą później bogato przyozdabiano. Wierzono, że aby zapewnić pomyślność na przyszły rok mógł ją ściąć tylko najlepszy kośnik, który następnie ofiarował ją gospodarzowi. To było swoiste otwarcie dożynek, ponieważ gospodarz w podziękowaniu za ww. przepiórkę musiał zorganizować poczęstunek. 

Dodatkowo w trakcie dożynek na Podlasiu czy Kurpiach odbywało się tzw. “oborywanie przepiórki”. Polegało ono na ciągnięciu wokół przepiórki wszystkich dziewczyn, które brały udział w żniwach, co też miało zapewnić pomyślność. Ostatnie kłosy zebrane z pola były też wplatane w wieniec dożynkowy, który plotły żniwiarki pod okiem przodownic – kobiet rozpoczynających i nadających tempo pracy na żniwach. W ten sposób symbolicznie łączono koniec żniw z ich początkiem.  

Wieniec dożynkowy

Najważniejszy atrybut dożynek w postaci wieńca nawiązywał kształtem do regaliów królewskich, a w szczególności do korony. Wieniec dożynkowy był i nadal jest pleciony z czterech połączonych u góry części w postaci pałąków lub warkoczy. Jest dodatkowo dekorowany jarzębiną, jabłkami, orzechami, a niegdyś również żywymi ptakami np. kogutem lub kaczką. 

Aby zapewnić pomyślność dla przyszłorocznych zbiorów przodownice niosły gotowy wieniec przez całą wieś, tworząc rozśpiewany korowód. Stąd też jest aż tyle znanych pieśni i przyśpiewek dożynkowych. Wieniec najpierw był niesiony do kościoła, gdzie był święcony, a następnie do dworu gospodarza.  

Obecnie wieńce dożynkowe powstają w wielu sołectwach w Kołach Gospodyń Wiejskich. Wiele gmin organizuje konkursy z nagrodami na najpiękniejsze wieńce. Te najciekawsze prace trafiają do muzeów, gdzie mogą być podziwiane przez znacznie szerszą widownię. Wieńce dożynkowe to piękny choć nietrwały przykład tradycyjnej plastyki obrzędowej.