Pierwsze planowane miasta nie powstały w Mezopotamii, ale w Ukrainie?

Odkrycia archeologiczne z ostatnich dekad na terenie Ukrainy pokazują, że kultura Cucuteni-Trypole, zwana także kulturą pucharów malowanych, rozwijająca się około 6 tys. lat temu, mogła być jedną z pierwszych, które stworzyły ogromne, starannie zaplanowane osiedla, w których mieszkały tysiące ludzi. 

Osiedla budowane przez kulturę ceramiki malowanej charakteryzowały się regularnym układem ulic i dużą liczbą domostw. Badania prowadzone w jednym z największych takich miejsc, Nebeliwce położonej około 250 kilometrów na południe od Kijowa, wykazały, że osada ta miała ponad 1,4 tys. domów, zgrupowanych w 14 dzielnicach. 

Układ dawnych osad z terenu Ukrainy znacząco różni się od organicznego wzrostu wielu historycznych miast. Z lotu ptaka mają one kształt okręgu lub owalu, a domy są rozmieszczone w koncentrycznych kręgach. Kręgi budynków regularnie przerywane są szerokimi ulicami, a w centrum znajduje się zazwyczaj otwarta, niezabudowana przestrzeń.

Taki porządek jasno wskazuje na wcześniejsze planowanie. Osady nie rozwijały się przypadkowo – działki były wyznaczane, a budowa przebiegała stopniowo. Można więc powiedzieć, że są to jedne z pierwszych zaplanowanych miast na świecie. Najmniejsze osady zajmują około 30 hektarów, podczas gdy największe rozciągają się na powierzchni nawet 3,2 km², czyli większej niż księstwo Monako.

Domy w tych osadach budowano z drewna i gliny podobnie jak współczesne budynki szachulcowe. Chociaż istnieją spory, czy były one jednopiętrowe, czy dwupiętrowe oraz, czy miały szczytowe, czy łukowe dachy, to były one do siebie niezwykle podobne. Miały zwykle około 5 m szerokości i 14 m długości.

Co ciekawe, domy te były ostatecznie palone, ale nie przez najeźdźców podczas konfliktów, lecz w sposób zorganizowany przez samych mieszkańców. Powody tego zwyczaju nadal pozostają jednak nieznane.

W przeciwieństwie do miast Mezopotamii, które były silnie scentralizowane i miały hierarchiczną strukturę władzy, osady kultury pucharów malowanych nie wykazują wyraźnych oznak podziału na klasy społeczne. Brakuje po prostu dowodów na istnienie elity władzy czy majętnych grup społecznych w postaci na przykład bogato zdobionych naczyń lub biżuterii. Znaleziono jedynie skromne przedmioty, takie jak gliniane figurki czy malowane naczynia, które były używane powszechnie.

Tradycyjnie za pierwsze miasto świata uznaje się Uruk w Mezopotamii, gdzie w IV tysiącleciu p.n.e. istniała elita rządząca, monumentalna architektura oraz system administracyjny. Osady kultury Cucuteni-Trypole najpewniej w większości nie miały tych cech, jednak archeolog Johannes Müller uważa je za miasta. Twierdzi on, że kluczowe dla miasta jest planowanie i koncepcja urbanistyczna, które były obecne w przypadku tych osiedli.

Niektórzy badacze jak np. Mychajło Widejko z Uniwersytetu Kijowskiego skłaniają się ku teorii, że w osadach istniała jednak klasa rządząca, choć większość dowodów wydaje się temu przeczyć. Tłumaczą się oni mechanizmem, gdzie wraz ze wzrostem społeczeństwa naturalnie powstają różnice społeczne, z których z czasem wyrasta władza.

Całkowicie inną interpretację proponują badacze z Uniwersytetu w Durham. Sugerują oni, że osady nie były zamieszkane na stałe przez duże populacje. Zamiast tego służyły one jako centra pielgrzymkowe, do których ludzie z okolicznych terenów przybywali raz w roku, aby uczestniczyć w rytuałach i świętach.