Nikiszowiec – tak powstało najsłynniejsze osiedle w Polsce

W roku 1905 Anton Uthemann zaprosił na spotkanie braci Georga i Emila Zillmannów z Charlottenburga (obecnie dzielnica Berlina). Radca górniczy wyjaśnia parze architektów, że oczekuje od nich wykonania nowatorskiego projektu, do którego potrzeba analizy układu pomieszczeń i proporcji budowy typowej chłopskiej chaty budowanej na Górnym Śląsku. Jednym z elementów spotkania był spacer po lesie Gieschewald, gdzie już wkrótce miały rozpocząć się prace budowlane…

W pierwszej kolejności powstała kolonia Gieschewald, złożona z szokujących nowoczesnością chat. Składały się z dwóch izb oraz kuchni i sieni, posiadały przestronny strych i piwnicę. Z zewnątrz łączyły zarówno elementy barokowe jak klasyczne. Budynki były asymetryczne, co okazało się zadziwiająco eleganckie. Kolonia zajęła prostokąt o bokach siedemset pięćdziesiąt na tysiąc metrów, nie zbudowano w niej kościoła (byłoby to zbyt drogie), ale znalazły się środki na postawienie obowiązkowej gospody. Pośrodku osiedla ustawiono muszlę koncertową i park, a także szereg sklepów i lokali usługowych – słowem, osiedle było kompletną, autonomiczną całością. Ale Zillmannowie nie powiedzieli jeszcze ostatniego słowa.

pocztówka z roku około 1915 przedstawiająca główną ulicę Giszowca, która prowadziła w kierunku nieistniejącej już kolonii Zuzanny i dalej do Katowic.

Ceglany raj

Budowa kolejnego osiedla postępowała z początku równocześnie z powstawaniem kolonii Gieschewald, ale zdaniem ówczesnych obserwatorów nie była tak spektakularna, a efekty nie miały przypominać skansenowej wioski. Ceglany Nikischschacht to projekt chołdujący estetyce budownictwa robotniczego, zamiast wiejskiego, co w czasach panującej chłopomanii faktycznie mogło odejmować mu atrakcyjności.

W projektcie Zillmannów nie chodziło jednak o atrakcyjność (a przynajmniej nie w pierwszej kolejności) a o czysty przemysłowy pragmatyzm. Miasteczko Nikischschacht (obecnie stanowiące część Katowic) było całkowicie autonomicznym tworem złożonym z kamienic układających się w czworoboki, pośrodku których znajdowały się place wykorzystywane przez mieszkańców do wypiekania pieczywa, trzymania świń i hodowli roślin. Wszystkie mieszkania wyposażono w stały dopływ bieżącej wody, a położone na półpiętrach łazienki posiadały kanalizację, wiodącą prosto do biologicznej oczyszczalni ścieków. Na osiedlu znajdowała się szkoła, pralnia i budynek mieszczący szereg sklepów. Kościoła, ponownie, nie postawiono od razu – ten kosztowny element projektu zaczęto budować dopiero w 1914 roku, a zakończono trzynaście lat później. Od razu pojawił się jednak gmach z wieżą zegarową: centrum kopalni Giesche z łaźnią, cechownią, magazynem i stacją ratowniczą.

Budynek poczty w Nikiszowcu

Cały Nikischschacht, znany dziś pod spolszczoną nazwą Nikiszowiec, zbudowano z czerwonej cegły. Poszczególne kamienice różnią się od siebie subtelnymi szczegółami (układem cegieł w mozaikach nad balkonami i wejściami klatek schodowych), ale razem stanowią integralną, kompletną całość.

Dziś osiedle jest wpisane do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa, a na mocy Rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 14 stycznia 2011 roku uznano je za Pomnik historii.

Bibliografia:

1. Jabłoński, L., Kaźmierczak, M., Na trasie Balkan Ekspresu. Giszowiec Nikiszowiec Szopienice. Przewodnik po dzielnicach Katowic. CRUX, Katowice, 2002.
2. Seidl, K., Mieszkania robotnicze w górnośląskim przemyśle górniczym. Mirosław Langer. Krajowa Agencja Wydawnicza na zlecenie KWK „Staszic”, 1995.
3. Szejnert, M., Czarny ogród. Znak, Krakow, 2007.