Nietypowa rozprawa. Proces za zamkniętymi drzwiami i specjalna procedura

Kościół katolicki od zawsze miał swój własny system sądowy, którego forma zmieniała się na przestrzeni wieków. To, co pozostało niezmienne, to zasady, którymi do dziś się kieruje. Kościelna władza sądownicza wynika z naturalnego prawa do sprawiedliwości, do którego dążą przedstawiciele katolickiego sądownictwa.

Biskupi, którzy początkowo sprawowali władzę ustawodawczą, wykonawczą oraz, interesującą nas w tym kontekście najbardziej – sądowniczą, z czasem tę ostatnią zaczęli delegować innym osobom. Efektem takich działań było powstanie Trybunałów Kościelnych, czyli instytucji nazywanych sądami kościelnymi. Podstawowym aktem określającym funkcjonowanie sądu kościelnego jest Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku, w którym w szeroki sposób zostały opisane wszelkie zasady funkcjonowania tej instytucji.

Podobieństwo sądów kościelnych do świeckich stanowi podział na trzy instancje. Najważniejszą instytucję w sądownictwie kościelnym stanowi Trybunał Roty Rzymskiej (Trybunał Stolicy Apostolskiej), który jest sądem apelacyjnym Kościoła katolickiego dla całego świata. Na naszym lokalnym, polskim podwórku sądami kościelnymi pierwszej instancji są, znajdujące się w każdej diecezji, sądy biskupie nazywane również trybunałami biskupimi.

Mogą one obsługiwać więcej niż jedną diecezję. Z taką sytuacją mamy do czynienia między innymi w przypadku Sądu Metropolitalnego Warszawskiego, który obsługuje archidiecezję warszawską, diecezję warszawsko-praską i ordynariat polowy.

Drugim rodzajem sądów kościelnych są sądy metropolitalne, które porównać można do świeckich sądów apelacyjnych. To właśnie do nich trafiają apelacje od wyroków sądów pierwszej instancji. Do roku 2015 zajmowały się one odwołaniami od wszystkich pozytywnych wyroków w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, a po zmianach wprowadzonych przez papieża Franciszka podejmują one sprawy jedynie w przypadku wniesionych apelacji.

Jak zostało wspomniane na początku, kiedy myślimy o sądzie kościelnym to stereotypowe wyobrażenie sędziów, prokuratorów i innych kojarzących nam się z sądem osób musimy zostawić za sobą. Owszem, w tej instytucji również mamy do czynienia z takimi stanowiskami, jednakże z pewnymi znaczącymi różnicami.

Przewodniczącym kościelnego sądu pierwszej instancji jest biskup diecezjalny, który może tę funkcję pełnić osobiście bądź delegować do jej pełnienia wikariusza sądowego zwanego oficjałem – co ma miejsce w większości przypadków. Kolejnym stanowiskiem w sądzie kościelnym jest stanowisko promotora sprawiedliwości – pełni on funkcję zbliżoną do znanych nam z sądów świeckich prokuratorów.

W sprawach dotyczących nieważności małżeństwa bądź nieważności święceń warto zwrócić uwagę na znaczenie jeszcze jednej osoby, którą jest obrońca węzła. W kościelnym wymiarze sprawiedliwości istotną funkcję pełni także notariusz. Akta sądowe pozbawione podpisu notariusza nie mają mocy prawnej. 

Sąd kościelny z zasady zajmuje się głównie sprawami sporów dotyczących wspólnoty Kościoła i jego członków. W teorii problemy podnoszone w sądzie kościelnym dotyczą zatem głównie kwestii duchowych i z nimi związanych, w tym przekroczeń ustaw kościelnych, ustaleń winy i wymierzenia kar kościelnych oraz sankcji wobec duchownych.

Rozwiązuje on także sprawy dotyczące konfliktów lokalnych, na przykład sporów między parafiami czy też między wiernymi. Jeśli natomiast chodzi o sprawy karne, które także są rozwiązywane przez kościelny wymiar sprawiedliwości, w przypadku naruszenia prawa karnego biskup wstępnie rozważa, czy zaszła możliwość popełnienia przestępstwa i decyduje, czy postępowanie należy przeprowadzić na drodze administracyjnej, czy też wyrok zostanie ogłoszony przez postępowanie sądowe.

Różnica między pierwszym a drugim postępowaniem polega na tym, iż w przypadku postępowania administracyjnego brakuje ścisłych wymogów prawa formalnego. Natomiast proces sądowy daje stronom możliwość obrony, pomocy ze strony adwokata oraz zgromadzenia środków dowodowych.

W praktyce zdecydowaną większością spraw, z jakimi mierzą się przedstawiciele kościelnego sądownictwa, są stwierdzenia nieważności małżeństwa, a dokumentem stanowiącym podstawę funkcjonowania w tym zakresie jest papieska Instrukcja Procesowa z 2005 roku Dignitas connubii. Sąd kościelny ma za zadanie orzec, czy dane małżeństwo zostało zawarte w sposób ważny czy nieważny.

O ile wspomniany wcześniej podział na trzy instancje stanowi podobieństwo między sądem świeckim a kościelnym, o tyle znaczącą różnicę można zauważyć w formie prowadzenia procesu. Podczas, gdy w znanej nam powszechnie instytucji wymiaru sprawiedliwości odbywają się ustne rozprawy, w sądzie kościelnym większość procedury przebiega w sposób wyłącznie pisemny.

Cały proces zaczyna się od pozwu, który, po formalnym sprawdzeniu, jest przyjmowany lub odrzucany z możliwością poprawy. W kolejnym etapie, gdy pozew zostanie przyjęty, pozwany jest zobowiązany do pisemnego ustosunkowania się do stawianych mu zarzutów.

Strony, których proces dotyczy, mogą korzystać z adwokatów i pełnomocników, przedstawiać dowody i wnioskować o przesłuchanie świadków. Przesłuchania zazwyczaj odbywają się przed notariuszem sądowym lub proboszczem w miejscu zamieszkania powołanego w sprawie świadka. 

W sprawach o nieważność małżeństwa zdarza się również, że powołany zostaje biegły, na przykład, psychiatra. Po zebraniu niezbędnych dowodów sędzia zarządza publikację akt, do których strony mają dostęp w kancelarii sądu.

W tym momencie mogą wnosić kolejne dowody i przedstawiać nowych świadków. Po zakończeniu tego etapu, następuje zamknięcie postępowania dowodowego. Strony, których sprawa dotyczy, mogą w sposób pisemny odnieść się do zgromadzonego materiału dowodowego. W wyjątkowych okolicznościach sąd może uznać za konieczne odwołanie się w sposób ustny, jednak nie jest to często praktykowane.

Ostateczne rozstrzygnięcie wydaje się na podstawie całościowego zgromadzonego materiału dowodowego. Jeśli któraś ze stron jest niezadowolona z wyroku, może się odwołać do sądu wyższej instancji, którym w Kościele są: Rota Rzymska, Sygnatura Apostolska lub Biskup Rzymu.

Proces odwoławczy wymaga opłat i wyznaczenia adwokata mieszkającego w Rzymie. W sądzie kościelnym nie ma znanej nam z sądów świeckich rozprawy kończącej proces. Wyrok w sprawie zapada w trakcie obrad trybunału kolegialnego, podczas którego sędziowie uzasadniają swoją opinię, poddając ją następnie dyskusji i głosowaniu. Ogłoszenie wyroku, który sporządzany jest zawsze z uzasadnieniem, następuje przez przekazanie go stronom osobiście lub drogą pocztową.