Najemnicy faraonów – kim byli Karyjczycy?

Uchodzili za świetnych żeglarzy, choć nierzadko trudnili się też… piractwem. Przede wszystkim znano ich jednak jako najemników w wojsku faraonów dynastii z Sais. Mowa o Karyjczykach (zwanych również Karami), z których wywodziły się takie starożytne „sławy” jak Herodot, poeta Panyassis, badacz Indusu Skylaks czy Tales z Miletu. 

Na temat mieszczącej się w południowo-zachodniej części Azji Mniejszej Karii zachowało się niewiele źródeł. Pierwsze informacje można znaleźć w dokumentach hetyckich. O Karkisie, najstarszej jej postaci, wzmiankowano już na przełomie XV i XIV wieku p.n.e. Jednakże nie ma wyraźnej przesłanki odnośnie jej położenia w późniejszej Karii. Co za tym idzie, część badaczy poddaje w wątpliwość wiązanie ze sobą obu nazw.

Natomiast forma Karkija pojawiła się w XIII wieku p.n.e. Późniejsze określenia to m.in. staroperska Karka i aramejska krk. Jedną z legend na temat pochodzenia Karyjczyków przedstawił Herodot:

Z tych ludów Karowie przybyli ongi z wysp na ląd stały. Albowiem w dawnych czasach jako poddani Minosa i pod imieniem Lelegów zajmowali wyspy, nie płacąc żadnego haraczu, o ile ja także w moich badaniach mogę sięgnąć w najdalszą przeszłość; dostarczali tylko, ilekroć Minos zażądał, załogi dla jego okrętów. Ponieważ więc Minos zdobył sobie wiele ziemi i miał powodzenie w wojnie, byli Karowie ze wszystkich ludów w owym właśnie czasie najbardziej poważani.

Ich dziełem były trzy wynalazki, które przejęli Hellenowie: mianowicie Karowie ich nauczyli, jak kity przywiązuje się do hełmów, a na tarczach maluje herby, oni też pierwsi do tarcz dorobili imadła; dotychczas bowiem bez imadeł nosili tarcze ci wszyscy, którzy zwykli byli ich używać, i poruszali nimi za pomocą skórzanych rzemieni, zarzucając je sobie dokoła szyi i lewego ramienia.

W czasach znacznie późniejszych Dorowie i Jonowie wypędzili Karów z wysp, i w ten sposób przybyli oni na ląd stały. Tak opowiadają Kreteńczycy o dziejach Karów. Ale sami Karowie nie zgadzają się z tym, tylko wierzą, że na lądzie stałym są autochtonami i że posiadali zawsze to samo imię, co teraz. Pokazują też w Mylasa dawną świątynię Zeusa karyjskiego, w której Myzowie i Lidyjczycy jako pobratymcy Karów mają swój udział; bo Lydos i Mysos, jak utrzymują, byli braćmi Kara.

fot.Alexander Keith Johnston – Ginn & Company Classical Atlas/domena publiczna Starożytna Azja Mniejsza

Próby odczytania pisma karyjskiego podejmowano już w XIX wieku, lecz dopiero odkrycie w roku 1949 steli z Kaunos przyniosło przełom w badaniach. Naukowcy uznali, iż jest to pismo alfabetyczne. W latach 70. i 80. koncentrowano się przede wszystkim na napisach egipsko-karyjskich. Poprawny sposób odczytywania tekstów karyjskich potwierdziły również badania nad bilingwą karyjsko-grecką z IV wieku p.n.e., którą odkryto w roku 1996 w Kaunos.

Dzięki zastosowaniu metody etymologicznej zidentyfikowano badane elementy morfologiczne i leksykalne jako anatolijskie. Wiele spośród imion zapisanych w języku karyjskim czy greckim ma etymologię luwijską. Występują tutaj m.in. imiona teoforyczne np. Armo (het. i luw. Armas). Należy także zaznaczyć, iż nie ma tylko jednego alfabetu karyjskiego. Sposób zapisu tekstów zależy od czasu powstania oraz lokalnych zwyczajów. Wobec tego w publikacjach można się spotkać m.in. z alfabetem z Mylasa, Kaunos czy ze Stratonikei.

Czytaj też: Skarabeusze sercowe starożytnego Egiptu – jaką skrywały w sobie tajemnicę?

Wojownicy faraonów

Najstarszy materiał epigraficzny karyjski z Egiptu i Nubii datuje się na połowę VII wieku p.n.e. Najpóźniejsze teksty pochodzą z IV wieku p.n.e. Ze źródeł wynika, iż Karyjczycy służyli w wojsku faraonów dynastii z Sais jako żołnierze najemni począwszy od czasów Psametyka (664–610 rok p.n.e.).

Początkowo zamieszkiwali wschodnią część delty Nilu. Za panowania Amazysa II przesiedlono ich do Memfis. Jedna z dzielnic miasta nosiła nazwę Karikon, a z upływem czasu osiedlonych tam Karyjczyków zaczęto nazywać Karomemfitami. Karyjczycy udzielali się również w miejscowych obrzędach kultowych. Herodot zanotował:

Jak zaś w mieście Busiris święto Izydy obchodzą, o tym mówiłem już wyżej. Mianowicie po ofierze biją się wszyscy w piersi, mężczyźni i niewiasty, bardzo wiele tysięcy ludzi; kogo oni opłakują, nie godzi mi się powiedzieć. Wszyscy zaś Karowie, którzy mieszkają w Egipcie, czynią to w jeszcze wyższym stopniu niż tamci, ile że nożem rozcinają sobie czoło i tym zdradzają się, że są obcymi, a nie Egipcjanami.

fot.Patrick Gray/CC BY 2.0 Karyjczycy służyli w wojsku faraonów dynastii z Sais jako żołnierze najemni począwszy od czasów Psametyka

Od inskrypcji karyjskich z Egiptu i Nubii (poza nielicznymi wyjątkami) o wiele obszerniejsze są te z Karii, datowane na IV wiek p.n.e. Za przykład może posłużyć stela z Kaunos licząca ok. 240 znaków, przy czym zachowało się częściowo 14 wierszy. Większość tekstów stanowią dekrety. Podczas gdy inskrypcje z Egiptu odczytuje się od prawej strony ku lewej, to te z Karii – od lewej ku prawej.

Przy temacie materiału epigraficznego warto również wspomnieć m.in. o napisach na monetach i glosach karyjskich. Nie można także pominąć imion – m.in. egipskich, zapisanych po grecku, bardzo przydatnych przy identyfikacji niektórych wyrazów karyjskich.

Jeden z siedmiu cudów świata

Co ciekawe, jednym z najbardziej znanych przedstawicieli tej starożytnej nacji był perski satrapa Karii Mauzolos (377–353 rok p.n.e.). Stolicą jego kraju wpierw była Mylasa, następnie przeniesiono ją do Halikarnas. W połowie IV wieku p.n.e. wzniesiono grobowiec Mauzolosa z polecenia jego żony Artemizji. Mauzoleum w Halikarnasie zaliczono do siedmiu cudów świata.

W Mylasa znajdowała się świątynia miejscowego boga burzy, którego Herodot określa mianem Zeusa Karyjskiego. Do najpopularniejszych czczonych bóstw na przestrzeni wieków zalicza się również m.in. Sinuri, którego świątynia była wzniesiona niedaleko Mylasa, czy Zeus Wojownik czczony w Labraunda (na późniejszych reliefach przedstawiany z podwójnym toporem). W okresie 800 do 300 roku p.n.e. Labraunda stanowiła święte miasto Karii.

Godny uwagi jest również opisany przez Strabona zwyczaj wywodzący się z tradycji karyjskiej. Ilekroć Meander wzbierał a powódź niszczyła część gruntów uprawnych, sądzono rzekę i skazywano ją na karę pieniężną. Kwota była pokrywana przez podróżnych, którzy płacili za przeprawę przez rzekę. Meander uważano za bóstwo, tak jak inne rzeki Anatolii m.in. rzekę Marsjasz, której bóg znany jest z mitologii anatolijskiej.

Bibliografia:

1. Herodot, Dzieje [ tł. Hammer S. ], Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 2015.
2. Popko M., Religie starożytnej Anatolii, Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1980.
3. Klengel E.i H., Hetyci i ich sąsiedzi [ tł. Baranowscy B.iT.], Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974.
4. Popko M., Ludy i języki starożytnej Anatolii, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2011.