Nagroda Nobla z chemii za “sprytne składanie cząsteczek”

Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii otrzymali Amerykanka Carolyn Bertozzi, Duńczyk Morten Meldal i Barry Sharpless z USA za odkrycia w dziedzinie chemii funkcjonalnej.

Sharpless i Meldal zbudowali podstawy chemii funkcjonalnej umożliwiającej składanie części cząsteczek w szybki i wydajny sposób. Z kolei Bertozzi twórczo rozwinęła tę metodę i zastosowała ją w organizmach żywych.

Ich osiągnięcia sprawiły, że trudne procesy można przeprowadzić łatwiej. Chemicy od dawna pracowali nad uproszczeniem reakcji prowadzących do powstania bardzo skomplikowanych cząsteczek.

Szczególne zapotrzebowanie na tego typu cząsteczki płynie ze strony przemysłu farmaceutycznego, ponieważ metody stosowane do tej pory są zwykle bardzo czasochłonne, a co za tym idzie – kosztowne. Metody opracowane przez tegorocznych laureatów sprawiają, że będzie szybciej i taniej.

To już druga Nagroda Nobla w dziedzinie chemii dla Karla Barry’ego Sharplessa. Po raz pierwszy został uhonorowany w 2001 roku.

Zajmował się wówczas reakcjami syntezy związków organicznych, szczególnie utlenianiem. Wykorzystał w badaniach katalizatory chiralne, umożliwiające uzyskanie pożądanego izomeru. Jego badania wykorzystano do syntezy leków nasercowych (tzw. beta-blokerów).

Do roku 2021 włącznie Nagrodę Nobla otrzymało łącznie 961 laureatów i 28 instytucji, przy czym 4 laureatów zostało odznaczonych dwukrotnie (Maria Skłodowska-Curie w 1903 i 1911 – w dziedzinie fizyki i chemii; John Bardeen w 1956 i 1972 – dwukrotnie w dziedzinie fizyki; Linus Pauling w 1954 i 1962 – w dziedzinie chemii i pokojowej; Frederick Sanger w 1958 i 1980 – dwukrotnie w dziedzinie chemii).

Oprócz dozgonnej chwały, zwycięzcy Nagrody Nobla otrzymają złoty medal i kaligrafowany dyplom, a także czek na 10 mln koron szwedzkich (nieco ponad 915 tys. dolarów amerykańskich). Nagrodą pieniężną podzielą się po równo.

Pierwsza Nagroda Nobla w dziedzinie chemii została przyznana w 1901 roku, a otrzymał ją holenderski naukowiec Jacobus Henricus van ’t Hoff. Wyróżnienie jak dotąd trafiło do 187 osób.

Jedyną Polką, która otrzymała tę nagrodę, była Maria Skłodowska-Curie. Uczona została wyróżniona w 1911 roku za wydzielenie czystego radu i uzyskanie radu w postaci krystalicznej.

W poniedziałek poznaliśmy laureata z dziedziny medycyny – zdobywcą Nagrody Nobla został Svante Pääbo.

Nagrodę przyznano mu za badania genetyczne nad ewolucją człowieka. Pääbo wyróżniono za odkrycia dotyczące genomów odległych przodków współczesnego człowieka i badania ewolucji naszego gatunku. Ostatnie lata przyniosły tu przełom.

Pääbo dokonał rzeczy wydawało się niemożliwych, zsekwencjonował genom Neandertalczyka, przodka, o którym wiedzieliśmy, a także odkrył, że do naszego rozwoju przyczyniła się także inna gałąź, tak zwani Denisowianie. Wiarygodne badania DNA, pochodzącego sprzed kilkudziesięciu tysięcy lat, to niezwykłe osiągnięcie eksperymentalne, także istotny krok do wyjaśnienia, co sprawia, że jesteśmy właśnie tacy, może też odsłonić niektóre z naszych tajemnic, także dotyczących zdrowia Noblista odkrył, że transfer genów wymarłych człowiekowatych do genomu człowieka współczesnego (Homo sapiens) następował po wyjściu przodków ludzi z Afryki, około 70 tys. lat temu.

Ustalił też, że przepływ genów od wymarłych człowiekowatych do genomu współczesnego człowieka odgrywa istotną rolę w dzisiejszych czasach – na przykład wpływa na to, jak nasz układ odpornościowy reaguje na infekcje – napisał Komitet Noblowski.

We wtorek z kolei laureatami Nagrody Nobla z dziedziny fizyki zostało trzech naukowców: Alain Aspect, John F. Clauser i Anton Zeilinger.

Królewska Szwedzka Akademia Nauk wyróżniła ich za podstawy prac, które prowadzą do budowy kwantowych komputerów, a które już doprowadziły do wykorzystania kwantowych metod kryptograficznych.

Pokazali oni, że można badać i kontrolować cząstki w tzw. splątanych stanach kwantowych, gdy stan jednej z tych cząstek determinuje stan drugiej, nawet jeśli znajdują się tak daleko od siebie, że nie zdąży się między nimi przenieść żadna informacja.

“To jedno z najbardziej tajemniczych zjawisk, które fizycy potrafią badać i w coraz większym stopniu wykorzystywać. Konsekwencje tych prac będą potężne. To co widzimy to dopiero początek” – zauważa dziennikarz RMF FM Grzegorz Jasiński.

Nagrody Nobla w dziedzinach naukowych na ogół dzielą naukowcy, którzy wspólnie lub równolegle przyczynili się do przełomowego odkrycia lub udoskonalili metodę albo narzędzie służące badaczom. Zgodnie z testamentem fundatora szwedzkiego wynalazcy Alfreda Nobla, kluczowym kryterium są korzyści dla ludzkości.

Pierwszy czwartek października to święto literatury. W Sali Giełdy na sztokholmskim Starym Mieście sekretarz Akademii Szwedzkiej Mats Malm ogłosi laureata literackiej Nagrody Nobla. Dwoje noblistów z ostatnich lat to tanzańsko-brytyjski pisarz Abdulrazak Gurnah (za 2021 rok) oraz amerykańska poetka Louise Glück (za 2020 rok). Może to wskazywać, że w tym roku większe szanse może mieć twórca z Europy.

W piątek uwaga świata skierowana zostanie na Oslo, gdzie tradycyjnie to norweski komitet przyzna Pokojową Nagrodę Nobla. Jak podał Instytut Nobla, w tym roku napłynęło 343 nominacji, z czego 251 to osoby, a 92 to organizacje. Jest to druga największa liczba zgłoszonych kandydatur w historii po 2016 roku, gdy było ich 372.

Z powodu trwającej na skutek rosyjskiej inwazji wojny w Ukrainie Pokojowa Nagroda Nobla może mieć szczególne znaczenie. W ubiegłym roku wyróżniono dziennikarzy, Marię Ressę z Filipin oraz Dmitrija Muratowa z opozycyjnej “Nowej Gaziety”.

Laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii poznamy w poniedziałek 10 października w Sztokholmie. Fundatorem tego wyróżnienia jest Bank Szwecji i jest to jedyna dodatkowa Nagroda Nobla, o jakiej Alfred Nobel nie wspomina w swoim testamencie.

Nagroda Nobla to złoty medal i kaligrafowany dyplom, a także czek na 10 mln koron szwedzkich (920 tys. euro) w każdej z dziedzin. Są wręczane od 1901 roku.

27 listopada 1895 roku Alfred Nobel złożył podpis na swoim testamencie. Testamencie, który stał się sensacją na skalę światową. Szwedzki wynalazca i bogacz pozostawił spadkobiercom nikłą część swojego majątku. Fortunę przeznaczył na ufundowanie nagród w takich dziedzinach jak fizyka, chemia, medycyna, literatura i za wysiłek pokładany w pokój.