Między zmiennością a stałością. Czyli ekologiczny mózg jako fundament zdrowia w czasach BANI

Jakie cechy charakteryzują osobę zdrową psychicznie? O wyspecjalizowanych sieciach neuronalnych funkcjonującym w układzie nerwowym. Jak zadbać o dobrostan na poziomie ciała, emocji, umysłu i ducha?

Pierwszy naukowy model zdrowia psychicznego zaproponowany przez Marie Jahoda, do dziś aktualny, ukazał się w raporcie przygotowanym dla Komisji Wspólnej ds. Choroby Psychicznej i Zdrowia Psychicznego. Autorka połączyła w nim charakterystyki zaczerpnięte z różnych teorii, wyłaniając w ten sposób listę kluczowych cech opisujących osobę zdrową psychicznie. Są to:

• autonomia i integracja – pozytywna postawa względem „Ja”, wysoka samoocena, silne poczucie tożsamości, syntetyzująca funkcja doświadczeń, zdolność do bycia niezależnym od wpływów społecznych, a także kontakt z własnymi uczuciami i zdolność do samoregulacji;
• inwestowanie w życie – zdolność do rozwoju i samorealizacji, nastawienie na przyszłość;
• sprawne rozwiązywanie problemów – realistyczne i trafne postrzeganie rzeczywistości, odporność na stres, radzenie sobie z wymaganiami – zdolność do adaptacji w zmieniającym się świecie, panowanie nad otoczeniem oraz
• zdolność do miłości, pracy i zabawy¹.

Biorąc pod uwagę wymienione cechy, pojawia się pytanie, jak współcześnie zadbać o osiąganie i utrzymywanie zdrowia psychicznego w dobrej kondycji?

MIĘDZY STAŁOŚCIĄ A ZMIENNOŚCIĄ

Obecny świat postVUCA, zwany teraz BANI World, jest nie tylko turbulentny i chaotyczny, ale wręcz kruchy, wypełniony niepokojem, nieliniowy i niepojęty, co może sprzyjać przekonaniu, że to, co trwałe i stabilne wyczerpało swoją użyteczność i musi się rozpaść, a sprawdzać się będzie jedynie to, co zmienne, zwinne i szybkie. Tymczasem, przyglądając się ludzkiej naturze, warto zauważyć, że nieustająco mamy do czynienia z dynamiczną równowagą między stałością a zmiennością. Na zewnątrz stanowimy trwałe i stabilne oraz jednostkowo odrębne byty, zaś wewnątrz jesteśmy ciągle zmieniającym się kosmosem. Łączenie trwałego i stabilnego ze zwinnym i szybkim to domena pracy naszego stale rozwijającego się inteligentnego wielokomórkowego organizmu, zaprogramowanego ewolucyjnie na utrzymanie życia i zdrowia przez adaptację do otoczenia.

Ta dynamiczna równowaga nie jest efektem ostatnich dekad – już Karol Darwin twierdził, że człowiek ma najwyższe zdolności adaptacyjne spośród wszystkich gatunków. Niestety przejawia także skłonności do antyefektywnościowej dominacji, co – jeśli doprowadza do znacznego zakłócenia ekosystemu – skutkuje katastrofami, jakich jesteśmy ostatnio świadkami, a to bolesna droga do nauczenia się pokory wobec natury. Dlatego tak ważna jest świadomość ekologiczna i to zarówno zewnętrzna: człowieka wobec jego otoczenia, jak też wewnętrzna, dotycząca naszej indywidualnej, osobistej spójności.

EKOLOGIA WEWNĘTRZNA

Ekologia jako nauka o strukturze i funkcjonowaniu przyrody zajmuje się badaniem oddziaływań w ramach systemu oraz między organizmami a ich środowiskiem; najogólniej

– jest nauką o porządku i nieporządku oraz o wynikających z tego konsekwencjach dla istnienia biosfery i człowieka. Pisząc o ekologicznym mózgu – mamy na uwadze tzw. ekologię wewnętrzną między podsystemami nerwowymi współistniejącymi w ramach jednego organizmu. Warto wskazać na istnienie w naszym układzie nerwowym kilku wyspecjalizowanych sieci neuronalnych:

• W obrębie jamy brzusznej elementy AUN: splot trzewny, splot międzykrezkowy, splot podbrzuszny górny, splot podbrzuszny dolny – skomunikowane z pniem mózgu, których działanie wiąże się w dużym uproszczeniu z pierwotną funkcją przetrwania, mobilizacji i samoobrony.
• W obrębie klatki piersiowej elementy AUN: splot sercowy i splot płucny oraz nerw błędny – skomunikowane z tzw. mózgiem limbicznym, które w uproszczeniu odpowiadają za emocje i nasze reakcje w kontaktach społecznych.
• W obrębie czaszki OUN: centralny układ nerwowy, a szczególnie kora nowa, która pełni funkcje poznawcze i odpowiada za percepcję, uczenie się, pamięć, świadome przetwarzanie informacji, linearne i nielinearne myślenie, procesy twórcze i nadawanie znaczenia.

Każda z tych sieci odpowiada za inny rodzaj postrzegania i odmienny sposób przetwarzania danych z otaczającego świata. Ponadto dysponujemy także dostępem do tzw. sieci eterycznej, której rolą jest uduchowione napełnianie całego organizmu bioenergią życiową, tożsamą z boskim pierwiastkiem. Dzięki tymże sieciom możemy funkcjonować jednocześnie na różnych poziomach złożoności, adekwatnie do ich funkcji – od fizycznej (ciało), przez emocjonalno-społeczną (emocje i relacje), intelektualną i kreatywną (logika i wyobraźnia), po duchową i boską (duchowość i absolut).

SIECI NEURONALNE A INTELIGENCJA

Warto dodać, że temu podziałowi sieci neuronalnych odpowiadają rozróżniane w klasycznej psychologii akademickiej cztery wymiary ludzkiej inteligencji:

1. Umysł somatyczny, inteligencja ciała – PhQ (Physical quotient) – nasz instynkt, wrodzone odruchy i potrzeby oraz rozwijane zdolności motoryczne i sensoryczne.

2. Umysł psychospołeczny, inteligencja emocjonalno-społeczna – EQ (Emotional quotient), na który składają się nasze emocje i zdolność do tworzenia więzi oraz kompetencje w za-kresie samoświadomości, samoregulacji, automotywacji, empatii oraz nawiązywania i budowania relacji.

3. Umysł kognitywny, inteligencja poznawcza – IQ (Intellectual quotient) – zdolność do abstrakcyjnego myślenia, używania logiki oraz kreatywność wymagająca posługiwania się wyobraźnią, a także zdefiniowane później inteligencje wielorakie odnoszące się do rozmaitych talentów (np. inteligencja matematyczna, słowna, przestrzenna).

4. Umysł duchowy, inteligencja integralna – SQ (Spiritual quotient)², na którą składa się nasza wyższa świadomość, zdolność do nadawania uogólnionego sensu swojemu życiu, niezależnie od doraźnego szczęścia czy cierpienia, poczucie ciągłości oraz kontaktu z transcendencją (absolutem – poprzez naukę, naturę, sztukę; lub platońską trójcę: prawdę, dobro, piękno) poza uwarunkowaniami czasoprzestrzennymi.

KONSEKWENCJE REDUKCJI

Gdybyśmy uwzględnili w procesie rozwoju człowieka tylko wybrane wymiary inteligencji, z pominięciem pozostałych, prowadziłoby to do redukcjonizmu, który zatrzymałby realizację pełni jego potencjału. Warto się zastanowić, jakie rodzaje redukcjonizmu byłyby konsekwencją skupienia uwagi na jednym, dwóch lub na trzech z nich zamiast na systemowo ekologicznej całości.

Biologia

Kiedy sprowadzilibyśmy człowieka wyłącznie do spełniania jego potrzeb biologicznych – mielibyśmy do czynienia z instynktywizmem. Karykaturalnym obrazem ludzkiej istoty mogłoby być wówczas „zwierzę” dążące wyłącznie do maksymalizacji przyjemności i minimalizacji przykrości, a konsekwencją takiej drogi stałby się hedonizm.

Uczucia

Drugi rodzaj redukcjonizmu, czyli koncentracja jedynie na uczuciach przyjęłaby formę skrajnego emocjonalizmu (por. ideał epoki romantyzmu). Obrazem karykaturalnym człowieka byłby wówczas „żywioł”, a skutkiem tej drogi – utrata fizycznego poczucia siebie, utrata rozumu i sensu, czyli szaleństwo.

Umysł

Trzeci typ redukcjonizmu, skrajny racjonalizm, sprowadziłby człowieka do karykatury w postaci „cyborga” (sztucznej inteligencji, pozbawionej fizjologii, emocji i ducha) – na końcu tej drogi czekałby cynizm.

Duch

Z kolei pominięcie trzech pierwszych sfer i widzenie człowieka jako jedynie istoty duchowej – bezcielesnej, bezemocjonalnej i bezrozumnej oznaczałoby skrajny mistycyzm z postacią karykaturalnego „nawiedzeńca”, prowadzący do eskapizmu.

Możliwe kombinacje redukcjonistycznych ujęć uwzględniających od jednego do trzech oraz wszystkie wymiary inteligencji zawiera powyższa tabela.

“Człowiek ma najwyższe zdolności adaptacyjne spośród wszystkich gatunków. Niestety przejawia także skłonności do antyefektywnościowej dominacji, co – jeśli doprowadza do znacznego zakłócenia ekosystemu – skutkuje katastrofami, jakich jesteśmy ostatnio świadkami. Dlatego tak ważna jest świadomość ekologiczna, i to zarówno zewnętrzna – człowieka wobec jego otoczenia, jak też wewnętrzna dotycząca naszej indywidualnej, osobistej spójności.”

Dopiero objęcie uwagą wszystkich wymiarów inteligencji pozwala traktować ekologiczny mózg jako fundament zdrowia człowieka. A zgodnie z definicją zdrowia wg Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jest ono stanem pełnego dobro-stanu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brakiem obiektywnie istniejącej choroby czy niepełnosprawności. W ostatnich latach – uzupełniona o sprawność do prowadzenia produktywnego życia społecznego i ekonomicznego, a także o wymiar duchowy.

TROSKA O DOBROSTAN

O tym, jak zadbać o dobrostan na poziomie ciała, emocji, umysłu i ducha czytamy w wielu inspirujących i użytecznych publikacjach – także mowa o tym w tegorocznym „Poradniku Dobrej Komunikacji”, wydanym przez Rzecznika Praw Pacjenta, a dotyczącym praktycznych wskazówek i podpowiedzi dla pracowników medycznych na temat współpracy z pacjenta-mi: „W kwestii troski o ciało podpowiedź jest bardzo prosta. To 30-minutowy, szybki spacer, 4 lub 5 razy w tygodniu. Dla troski o umysł także mamy proste rozwiązanie. Jest nim 30 minut czytania książki 5 razy w tygodniu. Dodatkowo unikaj telewizji i internetu na minimum godzinę przed snem. Pozostaje zadbać o ducha. Osoby wierzące mają gotowe rozwiązanie, którym jest modlitwa, wizyta w świątyni, aktywny udział w obrzędach i rozmowy z duchownymi czy inne praktyki religijne. Osoby niewierzące także mają wybór – np. medytacja czy mindfulness i inne praktyki związane z treningiem uważności”³.

Troska o utrzymanie stanu pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego, społecznego oraz duchowego, wspomagana rozwojem wielopoziomowej samoświadomości, umożliwia człowiekowi kreowanie strategii działania opartych na posiadanych talentach i zasobach oraz prowadzi do autotranscendencji poprzez realizację powołania. Wsparcie harmonijnego i systemowo ekologicznego rozwoju człowieka można odnaleźć w podejściu integratywno-transpersonalnym, ujmującym człowieka na wszystkich płaszczyznach i dostarczającym narzędzi do rozwoju wszystkich inteligencji ku realizacji człowieka w jego pełni. Sprzyja ono tworzeniu takiego życia, dzięki któremu człowiek może funkcjonować w zrównoważonym rozwoju i doświadczać pełni życia w zgodzie ze sobą, swoimi potrzebami i wyznawanymi wartościami.

Tworzenie swojego niepowtarzalnego, autentycznego życia, czyli uzyskiwanie poczucia integracji (wewnętrznej koherencji) i spełnienia na wszystkich poziomach wymaga zachowania dynamicznej równowagi między stałością a zmiennością. W codziennej praktyce w największym uproszczeniu sprowadza się do systematycznego doświadczania bycia, kochania, myślenia i działania w harmonii ze sobą i z szacunkiem wobec otoczenia. Dlatego ważne jest korzystanie z informacji zwrotnej do dokonywania niezbędnych zmian rozwojowych, aby wzrastać ku swojej pełni w coraz bardziej złożonym świecie.

DR LIDIA D. CZARKOWSKA

Psycholog biznesu, socjolog i antropolog, wykładowca ALK, superwizor, autorka podejścia Integratywno-Transpersonalnego w rozwoju człowieka

SYLWIA ARLETTA PRZYGODA

Autorka rozwojowego modelu systemowego HOPERS® spersonalizowanego Logowania do Dobrostanu©

_____________________

¹ M. Jahoda, Current concepts of positive mental health, [w:] Joint commission on mental health and illness monograph series, Basic Books, New York 1958, Vol. 1.

² U. Tokarska, Wspomaganie rozwoju inteligencji duchowej (SQ) z wykorzystaniem narracyjnej gry autobiograficznej [w:] K. Obuchowski, M. K. Stasiak (red.), Duchowy wymiar istnienia, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno–Ekonomicznej, Łódź 2010, s. 155–182; D. Zohar, J. Marshall, Inteligencja duchowa. Rebis, Poznań 2001.

³ Z. Kowalski, „Poradnik dobrej komunikacji”, Rzecznik Praw Pacjenta, Warszawa 2022, s. 6

Zgłoś naruszenie/Błąd