Michał Kajka. Twardy Mazur z mądrym sercem

OD CHATY DO SŁAWY

O Michale Kajce opowiada dr hab. Joanna Chłosta-Zielonka, prof. UWM

Tworząc wybór poezji, chciałam znaleźć dla niego miejsce we współczesności. Mimo starań kilku wiernych badaczy jego twórczości, nie jest ona bowiem znana, a na pewno nie jest powszechnie obecna. Może chciałam także odpowiedzieć na pytanie, co stanowi o wartości jego strof? Może ufna i nieustająca wiara w Boga, może cierpliwa walka o polski język? W Kajce podziwiać na pewno należy jego życiową drogę: od prostej mazurskiej chaty do sławy mazurskiego poety.

MELANCHOLIA NASZYCH KRAJOBRAZÓW

Z prof. dr hab. Zbigniewem Chojnowskim rozmawiamy o twórczości poety z Ogródka

— Jak należy rozumieć sformułowanie, że Michał Kajka był człowiekiem pogranicza?
— Termin „pogranicze” po 1989 roku zrobił niebywałą karierę. Ma wiele znaczeń. W odniesieniu do Michała Kajki wskazuje ono obszar, na którym — tak samo jak jego przodkowie — żył od 1858 do 1940 roku. Wieś Ogródek, gdzie mieszkał od 1883, oddalona była kilkanaście kilometrów od granicy z Polską. Kajkowa pograniczność polega też na tym, że należał do jednego z ostatnich pokoleń mazurskich, dla których mowa polska była wartością niezbywalną. Chociaż znał niemiecki. Przetłumaczył na język polski wiersze Wojciecha Kętrzyńskiego, napisane po niemiecku. Jako 60-letni człowiek o poglądach konserwatywnych Kajka boleśnie odczuł upadek Cesarstwa Niemieckiego. Ale z radością powitał odradzające się państwo polskie. W okresie przedplebiscytowym włączył się w działalność po stronie Polaków. W dwudziestoleciu międzywojennym z niepokojem obserwował zarówno na Mazurach, jak i w Europie rosnące wpływy komunizmu i nazizmu, a także coraz bardziej masowe lekceważenie chrześcijaństwa. Pograniczność doświadczana przez Kajkę związała się z burzliwymi przemianami kulturowymi, politycznymi, społecznymi, cywilizacyjnymi, które przypieczętowała Wielka Wojna (1914–1918), a następnie wybuch II wojny światowej. Twórczość Michała Kajki to z jednej strony pieśni ku chwale Boga i dziękczynienia za piękno Mazur, za zdrowie, możliwość pracy, a z drugiej strofy układane w poczuciu utraty, wywołanej zanikiem mazurskiego etosu, który był żywy jeszcze w XIX wieku.

— Michał Kajka był cieślą i murarzem. Czy fakt, że był człowiekiem żyjącym z trudnej pracy własnych rąk, znajdował wyraz w jego poezji?
— „Słowik mazurski” miał w ręku także fach zduna, znał się na uprawie ziemi, nieobce było mu łowienie ryb. Przed modernizacją, która objęła południowe Prusy Wschodnie pod koniec XIX stulecia, Mazurzy, aby przetrwać, musieli być ludźmi praktycznymi i samowystarczalnymi. Kto nie pracował, z powodu lenistwa, pijaństwa czy utracjuszostwa, ginął. Przypisywanie ogromnej wartości pracy wynikało również wprost z luteranizmu, którego Kajka był prawowiernym i niezłomnym wyznawcą. Szczególnie w krótkich opowiadaniach — „uciesznych”, satyrycznych, obyczajowych, piętnujących głupotę — Kajka opisywał śmieszne zdarzenia związane ze stawianiem budynków czy rybołówstwem. W pieśniach o charakterze religijno-lirycznym sławił trud żniwiarzy. Nie uszła jego uwadze uroda Mazurek idąca w parze z ich pracowitością i zaradnością. Jako początkujący autor przysyłał do gazet rymowane korespondencje o pracach rolniczych, na przykład o zwożeniu torfu, który służył jako opał.

— Co współczesny czytelnik znajdzie dla siebie w strofach Kajki?
— Oczywiście do czytania utworów Kajki nikt nie przymusza. Zarówno jego los, jak i twórczość stanowią mocny element tożsamości mieszkańców Warmii i Mazur. W Kajkowych strofach znajdziemy prostotę i mądrość serca — umiejętność rozróżniania dobra od zła. Rozpoznamy w nich jeziora, lasy czy melancholię naszych krajobrazów. U mazurskiego poety odkryjemy pogłębioną świadomość, jak wielkim szczęściem jest posługiwanie się własnym językiem. Dla bardziej wyspecjalizowanych czytelników wiersze Kajki mogą być miejscem poznawania historii Mazur lub protestanckiej duchowości. Ich wnikliwa lektura uwidacznia, że pieśniarz z Ogródka nie rozstawał się z Biblią, a jego konikiem były dzieje Polski, o czym świadczy jego księgozbiór – niestety zachowany częściowo. Słowa Kajki inspirują. Tylko w zeszłym roku ukazały się dwie płyty z piosenkami do wierszy poety. Muzykę do nich komponuje od wielu lat Bogusław Trupacz z Rucianego-Nidy, a od niedawna jako Nina Nu – Monika Wierzbicka (rodowita giżycczanka). W repertuarze uczestników, organizowanego od ok. 20 lat w Olecku, cyklicznego Regionalnego Konkursu Recytatorskiego im. Wacława Klejmonta pt. „Poeci Pogranicza Warmii, Mazur i Suwalszczyzny” niezmiennie obecne są Kajkowe pieśni.

— Zasiada pan w jury Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Michała Kajki. Jak ocenia pan jego znaczenie?
— Konkurs wiąże się z wciąż rozwijającą się działalnością Muzeum Michała Kajki w Ogródku (podlega Muzeum K. I. Gałczyńskiego w Praniu) i aktywnością pracowników kultury z Orzysza. Po wyremontowaniu obiektów i całkowitej zmianie ekspozycji w 2014 z roku na rok staje się ono coraz ważniejszym miejscem kulturotwórczym. Odbywają się tu koncerty, plenery malarskie, zajęcia dla dzieci i młodzieży, a wreszcie sesje naukowe i cykle wykładowe. A wracając do konkursu – ogłaszany jest od 16 lat i takiego drugiego na Warmii i Mazurach nikt nie organizuje. Do oceny jurorzy otrzymują sterty wierszy. W tym roku nadesłano ich ponad 700. Znaczenie konkursu określa zasięg i liczba uczestników. Myślę, że jest skutkiem emanacji osobowości poetyckiej Michała Kajki.

Uroczystość przekazania spuścizny rodzinnej Karola Małłka do zasobu Archiwum Państwowego w Olsztynie odbędzie się w dniu 8 października. Materiały, które przekazane zostaną przez prof. Janusza Małłka, syna Karola i Wilhelminy Małłków, stanowią niezwykle cenny nabytek.