Kutno znane i nieznane. Dr Antoni Fortunat Marian Troczewski

1 czerwca mija 159. rocznica urodzin dr. Antoniego Fortunata Mariana Troczewskiego honorowego obywatela miasta Kutno, lekarza i działacza społeczno – politycznego.

A. Troczewski urodził się 1 czerwca 1861 roku w Łomży w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Jego ojciec Antoni (urodzony w 1822 r.), a matka Dioniza z domu hrabina Barańska – Czartoryska. Ojciec Antoniego był prawnikiem z wykształcenia. Jednym z pierwszych szczebli w karierze prawniczej ojca Antoniego był urząd pisarza wydziału łomżyńskiego sądu policji poprawczej. W lipcu 1852 roku został pełniącym obowiązki asesora tego sądu. Później został wiceprezesem łomżyńskiego sądu okręgowego. Brał udział w powstaniu styczniowym. W bliżej nieznanym czasie przeniósł do Warszawy, gdzie został prezesem wydziału I sądu kryminalnego w Warszawie. Zmarł w 1890 roku.

Antoni Troczewski uczęszczał do II Gimnazjum Męskiego w Warszawie przy Nowolipkach 11, które ukończył w 1881 roku. Po skończonej nauce w gimnazjum rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Cesarskiego w Warszawie. Podczas studiów należał do tajnej organizacji studenckiej „Koło Katalogowe”, która dostarczała kolegom książki patriotyczne. Studia ukończył w listopadzie 1888 roku, uzyskując stopień lekarza.

W 1887 roku A. Troczewski wstąpił do tajnego „Związku Młodzieży Polskiej”, tzw. „Zet”. Pierwszy zjazd delegatów „Zetu” odbył się w styczniu 1887 roku w Krakowie. Z Warszawy w zjeździe uczestniczyło czterech delegatów, którzy po powrocie z Krakowa sformowali wśród studentów Uniwersytetu Cesarskiego pierwszą 15 osobową grupę braterską, w której składzie znalazł się także Antoni Troczewski. W 1888 roku grupa warszawska Zetu podporządkowała się Lidze Polskiej, natomiast cześć członków sympatyzujących z ruchem socjalistycznym dążyła do usamodzielnienia się związku. Podczas posiedzenia „braci” grupy warszawskiej styczniu 1888 roku, komisarz Ligii Polskiej A. Troczewski na polecenie R. Dmowskiego odczytał akt, zwalniający ZMP „Zet” z formalnej zależności od Ligi.

Lubomira Piasecka (żona Antoniego Troczewskiego).

Pragnąc zdobyć specjalizację chirurga, został wolontariuszem w nowo otwartym oddziale chirurgicznym szpitala na Pradze. Praktykował u Franciszka Jawdyńskiego. W szpitalu praskim pracował przez 3 lata. Być może jeszcze w ostatnim roku praktyk w warszawskim szpitalu podjął decyzję o wyjeździe do Kutna, dokąd udał się jesienią w 1890 roku. 18 lipca 1891 roku wziął ślub z Lubomirą Marią Gabryjelą Piasecką w warszawskim kościele pw. Wszystkich Świętych. Małżeństwo Toczewskich doczekało się dwóch córek. Zofia Stanisława (ur. się 30 lipca 1896 roku) ukończyła prywatną Szkołę Marii Maszkowskiej w Skolimowie koło Warszawy. W 1916 roku w parafii św. Jana Chrzciciela w Warszawie wyszła za mąż za inżyniera Witolda Witkowskiego. Druga córka Antoniego i Lubomiry Toczewskich Helena Stanisława Antonina (ur. 4 kwietnia 1901 roku) ukończyła prywatną szkołę Bronisławy Jelskej w Kutnie, a następnie studia nauk politycznych. 27 lutego 1922 roku poślubiła komendanta policji państwowej w Kutnie Albina Pique. Ślub odbył się w kaplicy sióstr miłosierdzia przy szpitalu św. Walentego w Kutnie.

Córki Troczewskiego z koleżankami (pierwsza z Lewej Lena, pierwsza z prawej Zofia) przez willą od strony podiazdu, ok. 1910

Po przybyciu do Kutna A. Troczewski zamieszkał przy Nowym Rynku 5, nad apteką Chacińskich. W 1910 roku kupił okazałą kamienicę przy ul. Toruńskiej (którą sprzedał w 1920 roku). Początkowo lekarzem nadetatowym, a w 1896 roku mianowano go lekarzem etatowym, następnie (po odejściu na emeryturę dr. Zalewskiego) został 1896 roku dyrektorem szpitala. Napisał kilkanaście artykułów w prasie lekarskiej. Wspólnie z doktorem Arnsteinem zorganizował comiesięczne zebrania naukowe lekarzy z powiatów: kutnowskiego, gostynińskiego, łęczyckiego i łowickiego.

W uznaniu zasług A. Troczewskiego Radu Lekarska w 1917 roku powołała go na członka honorowego. Był też członkiem Zarządu Głównego Związku Lekarzy Państwa Polskiego. W okresie międzywojennym Antoni Troczewski był zaangażowany w działalność organizacji lekarskich, m.in. w Oddziale Kutnowsko – Gostynińskim Związku Lekarzy Państwa Polskiego.

Wiilla Troczewskich w Kutnie (1910 -1920)

Antoni Troczewski nadal działał aktywnie politycznie, pełniąc funkcję męża zaufania Ligii Narodowej na powiat kutnowski. Był jednym z organizatorów Towarzystwa Oświaty Narodowej (dalej: TON) w 1899 roku, którego celem było praca oświatowa i narodowa wśród włościan. Głównym pomocnikiem A. Troczewskiego w organizowaniu TON w powiecie kutnowskim był Władysław Kazimierski.

W 1905 roku A. Troczewski i Marian Kiniorski (właściciel Suchodębia, późniejszy poseł do I i IV Dumy i senator w II RP), złożyli protest w sprawie tragicznych zajść z udziałem strajkujących robotników w Łaniętach. M. Kiniorski udał się do Warszawy, prosząc o pomoc hrabiego Ksawerego Branickiego, który wystarał się o audiencję u generał gubernatora Maksimowicza. W rezultacie władze carskie wszczęły śledztwo, w wyniku którego zdymisjonowano naczelnika powiatu, a naczelnika straży ziemskiej przeniesiona na inny teren.

Był inicjatorem budowy Domu Dochodowego Straży Ogniowej. Uroczyste otwarcie w pełni ukończonego Domu Dochodowego (kosztował ok. 30 000 rb), zwanego popularnie teatrem, miało miejsce 20 grudnia 1908 roku.

Kolejną dziedziną aktywności Antoniego Troczewskiego było szkolnictwo. W marcu 1906 roku nastąpiło poświęcenie kamienia węgielnego pod gmach pierwszej szkoły średniej w Kutnie. Właścicielem budynku zostało miejscowe koło Polskiej Macie­rzy Szkolnej. W dniu 2 września 1907 roku w nowym gmachu nastąpiło uroczyste otwarcie czteroklasowej Szkoły Realnej, której dyrektorem został Stefan Chrupczałowski.

Zofia Troczewska Witkowska (pierwsza z prawej w dolnym rzędzie) podczas nauki w Szkole Marii Maszkowskiej (fot. ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Kutnie)

W sierpniu 1914 roku, po opuszczeniu Kutna przez Rosjan A. Troczewski zorganizował Komitet Obywatelski, którego celem było zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom Kutna i opanowanie narastającego chaosu związanego z wybuchem I wojny światoweej.

W związku z 100 rocznicą śmierci Tadeusza Kościuszki w 1917 roku A. Troczewski zorganizował uroczyste obchody. Przy ówczesnej ul. Płockiej, którą wtedy przemianowano na Kościuszki, rozpoczęto usypywanie kopca Kościuszki i tworzenie parku, jako miejsca patriotycznych zgromadzeń.

W październiku 1918 roku w obliczu nadchodzącej klęski państw centralnych wznowił działalność Komitet Obywatelski i Straż Obywatelska, a kiedy Niemcy zaczęli opuszczać Kutno i rozpoczęło się przejmowanie władzy z rąk okupanta. W dniu 11 listopada powołana została Tymczasową Rada Powiatowa, w której składzie znalazł się również A. Troczewski. Kształtowanie się administracji powiatowej zakończyło powołanie Sejmiku Powiatowego na przełomie listopada i grudnia 1918 roku. Na pierwszym posiedzeniu 26 listopada dokonano wyboru Wydziału Powiatowego, w którego składzie znalazł się także dr A. Troczewski.

W dniu 22 grudnia 1919 roku. A. Troczewski w uznaniu dotychczasowych zasług dla Kutna otrzymał godność Obywatela Honorowego Miasta Kutna.

W II RP A. Troczewski stanął na czele powiatowej organizacji Związeku Ludowo- Narodowego i był jej niekwestionowanym liderem. Jako działacz społeczno – polityczny, cieszący się dużym autorytetem społecznym, aktywnie angażował się w różnego rodzaju akcje i uroczystości o charakterze patriotycznym. Podczas powitania w Kutnie gen. J. Hallera w lipcu 1919 roku A. Troczewski, obok burmistrza T. Klepy.

W chwilach najtrudniejszych dla odrodzonej Polski, podczas wojny polsko – bolszewickiej, A. Troczewski został pełnomocnikiem powiatowym Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Obrony Państwa.

15 września 1923 roku dr A. Troczewski otrzymał jedno z najważniejszych polskich odznaczeń: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski „Polonia Restituta”. Uroczystość odbyła się w sali teatralnej Domu Strażackiego z udziałem wojewody warszawskiego i starosty kutnowskiego M. Heymana.

Po odzyskaniu niepodległości podjęto starania o wybudowanie nowego budynku – ochronki dla dzieci. W 1923 roku na patronów nowej instytucji wybrano Antoniego i Lubomirę Toczewskich, dzięki czemu na rzecz budowy wpływały znaczne kwoty, a projekt wykonał bezinteresownie starosta – inżynier Marcin Heyman, który nadzorował także budowę. Pozwoliło to w sierpniu 1926 roku oddać ochronkę do użytku.

Ostanie miesiące życia A. Troczewski poświęcił obronie Kopca Kościuszki. W 1927 roku władze wojskowe zaplanowały wybudować obok dom mieszkalny dla oficerów 37 pp, co w rzeczywistości równoznaczne było z powolną degradacją tego miejsca pamięci. Kopiec nie był jeszcze wówczas wykończony, w zamyśle A. Troczewskiego na szczycie miał stanąć symboliczny obelisk z popiersiem Naczelnika.

Pomnik dr. A. Troczewskiego w Kutnie przed USC.

Pod koniec życia A. Troczewskiego zaszły dość istotne zmiany w życiu politycznym. Przewrót majowy Jozefa Piłsudskiego wyniósł do władzy obóz sanacyjny, natomiast pod koniec 1926 roku Roman Dmowski utworzył Obóz Wielkiej Polski (dalej: OWP). A. Troczewski poparł projekt konsolidacji prawicy. W dniu 23 stycznia 1927 roku z inicjatywą powołania OWP w Kutnie wystąpił Zarząd Powiatowy ZLN. Na zebraniu w mieszkaniu A. Troczewskiego (przy ul. Narutowicza 8) wybrano Mieczysława Fijałkowskiego na oboźnego powiatowego.

W związku z pogarszającym się stanem zdrowia A. Troczewskiego dokonano zmian personalnych w kutnowskim ZLN. Na czele partii stanął M. Fijałkowski. W 1927 roku wyodrębniono w ramach OWP „ruch młodych” jako organizację autonomiczną. Cieszyła się ona dużym poparciem A. Troczewskiego. To właśnie w „ruchu młodych” upatrywał on przyszłość obozu narodowego.

Stan zdrowia Antoniego Troczewskiego zaczął się pogarszać zwłaszcza w drugiej połowie lat 20 – tych. Zapewne w związku z tym dość często wyjeżdżał do uzdrowisk. We wrześniu 1927 roku wyjechał na urlop, o czym donosił „Tygodnik Kutnowski”. Ponownie wyjechał wiosną 1928 roku do Krynicy, a powrócił z niej pod koniec marca. Niestety leczenie nie przynosiło spodziewanych rezultatów.

W lipcu 1928 roku ostatni raz przed śmiercią spotkał się z Romanem Dmowskim, który go wówczas odwiedził: „… Zastałem schorzałego, wychudzonego, zmniejszonego w ciele człowieka. Mówił mi o bliskiej swej śmierci. Nie próbowałem mu przeczyć: zbyt dobrym był lekarzem, ażeby można go było okłamywać. Mówiłem więc z nim o przyszłości Polski: my odchodzimy, ale ona żyć będzie i żyć będzie, to cośmy zrobili. Twarz mu się rozjaśniła, zaczął z ogniem mówić o ruchu narodowym wśród młodego pokolenia polskiego, o tym, że mamy spadkobierców: naszej wiary, naszej pracy – i naszej walki”^..

Dr Antoni Troczewski zmarł w dniu 22 września 1928 roku w Kutnie, a jego pogrzeb odbył się 24 września. W uroczystościach uczestniczyło kilka tysięcy osób, w tym również Roman Dmowski.

dr Jacek Saramonowicz