Jak powiedzieć, że to koniec. Lekarze i rozmowy o umieraniu

– Co tak to długo trwa? – zapytał Martę mężczyzna, któremu kilka chwil wcześniej zmieniła kroplówkę. To był pierwszy rok jej studiów, pierwszy kontakt z pacjentem w czasie praktyk w szpitalu. Odwróciła się, żeby odpowiedzieć. Była pewna, że jest poirytowany, bo procedura trwała za długo. Pacjent był młody, ale nie zostało mu wiele czasu – nowotwór rozsiał się po jego organizmie. Studentka medycyny spojrzała na mężczyznę, a on zapytał: – Co tak długo trwa to umieranie?

Nie odpowiedziała. 

Od tego dnia minęło dziewięć lat, a doktor Marta wciąż ma w pamięci tamtą rozmowę. – Noszę ją w sobie do dziś. Pamiętam dobrze, który to był oddział, sala, łóżko. Wtedy pierwszy raz spotkałam się z bezradnością medycyny. Stanęłam jak wryta i nie miałam nic mądrego do powiedzenia – opowiada. Ta rozmowa w pewnym stopniu ukształtowała jej dalszą karierę, bo młoda lekarka zainteresowała się wtedy komunikacją medyczną. 

Co powiedziałaby dzisiaj temu mężczyźnie? – Wciąż nic, ale nie uciekłabym, tak jak wtedy. Okazuje się, że milczenie nie jest najgorszym, co możemy zaoferować. Usiadłabym i spędziła z nim czas. Wtedy uciekłam nie tylko od pacjenta, ale też od swoich własnych emocji – przyznaje.

Prof. Aldona Katarzyna Jankowska w czasie zajęć z onkologii dziecięcej pozwoliła swoim studentom na spotkanie z dzieckiem chorym na białaczkę i jego rodzicami. – Intencją tych zajęć było, by nauczyli się zadawać pytania właściwe z punktu biomedycznego – tłumaczy lekarka. Grupa miała dowiedzieć się, jakie były pierwsze objawy, by obudzić w sobie czujność onkologiczną. Wrócili i zapytali: “pani doktor, wysyłacie nas do ludzi w tak trudnej sytuacji, oni przed chwilą dowiedzieli się, że ich córeczka ma nowotwór, a my nie wiemy jak z nimi rozmawiać. Czy nie powinniśmy mieć zajęć z tego zakresu?”. To był jeden z powodów, dla którego prof. Jankowska 10 lat temu zainteresowała się komunikacją medyczną. 

Zaczęła od sprawdzenia, czy na najlepszych zagranicznych uniwersytetach – Harvard i Cambridge – są prowadzone takie zajęcia w ramach studiów medycznych. – Okazało się, że tak i to w bardzo rozbudowanej formie – mówi. Dodaje, że jej celem było zaimplementowanie takiego nauczania w Polsce. – Udało się, bo dzisiaj prowadzimy takie zajęcia. Nie byłam oczywiście jedyną osobą, która tego chciała. Dzisiaj na wielu uczelniach w kraju jest komunikacja medyczna – przyznaje prof. Jankowska.

Mówi się, że śmierć jest częścią pracy lekarzy. – Taka odpowiedź przychodzi nam dość machinalnie. Kiedy jednak zaczynamy rozmawiać o konkretnych ludziach i ich rodzinach, to na wierzch wychodzą emocje. Jest w nas taka żałoba po pacjentach, zwłaszcza tych, z którymi mieliśmy długo kontakt. Nosimy w sobie pamięć o tych osobach – mówi doktor Marta.

– Zamiast dusić emocje w sobie powinniśmy przyznać się do tego, że leczenie pacjentów wpływa na nasze samopoczucie. Pomocna byłaby też pomoc psychologiczna dla lekarzy. W Polsce jednak takich rozwiązań nie ma – dodaje. 

Badania na populacjach lekarzy wskazują jednak, że odczuwanie żałoby po pacjencie jest postrzegane jako zachowanie nieprofesjonalne, słabość. – Ci, którzy przeżywają śmierć podopiecznego, bywają stygmatyzowani – przyznaje Marta. Z tego samego badania wynika, że nieprzepracowana żałoba może wywoływać irytację i niecierpliwość u lekarza.

Wiele zależy też od zespołu, w jakim się pracuje. – Bywa, że emocje są akceptowane, ale nie zawsze. Jeśli zgony zdarzają się rzadko, to jest miejsce na wsparcie od współpracowników. Ja go doświadczałam, natomiast wiem, że nie jest to normą – mówi z kolei prof. Jankowska.

Wspomina konferencję onkologów dziecięcych w Tokio, na której poruszana była kwestia wsparcia po stracie podopiecznego. W krajach skandynawskich lekarze objęcie są profesjonalnym wsparciem psychologicznym, w Afryce natomiast cały zespół idzie razem potańczyć, spędzić wspólnie czas, by nikt nie czuł się samotny. – Śmierć to zawsze wyzwanie dla lekarza, ważne, żeby to przepracować, niezależnie od sposobu – dodaje profesor.

W ubiegłym roku, gdy doktor Marta była już asystentką na neurologii, przyjęła na oddział mężczyznę po udarze. Od początku informowała jego żonę o tym, że stan męża jest poważny. Udar obejmował dużą część tkanki mózgowej, przez co  nie było z nim logicznego kontaktu. Medycy wdrożyli leczenie, jednak nie było na tyle skuteczne, na ile mogli oczekiwać. – Choroba z nami wygrała i pan zmarł. Byłam na dyżurze i przekazano mi, że jego stan się pogarsza. Nie mogliśmy nic już zrobić, poszłam do niego i po prostu byłam przy nim przez te ostatnie minuty. Myślę, że to ważne, żeby ktoś była przy nas w chwili śmierci – opowiada doktor Marta. 

Wszystko działo się bardzo szybko, żona nie miałaby szans na dotarcie do szpitala. – Nie chciałabym też nikogo stawiać w sytuacji, że może nie zdążyć na ten ostatni kontakt. To mogłoby być bardzo dużym obciążeniem psychiczny – mówi. Informację o śmierci przekazała żonie telefonicznie. – Nie jest to może najlepszy sposób, ale najbardziej optymalny, by jak najszybciej rzetelnie poinformować rodzinę, że osoba bardzo im bliska odeszła – dodaje lekarka.

Ułożyła sobie w głowie, co chce powiedzieć. Zaczęła od zdania ostrzegawczego: “Mam dla pani przykrą wiadomość”. Później było zwięzłe: “Pani mąż zmarł o 2 w nocy”. I milczenie, by pozwolić osobie po drugiej stronie przepracować swoje emocje. Choć lekarka była przygotowana, to rozmowa kosztowała ją wiele stresu. – Rodziny pacjentów o tym nie wiedzą, ale to dobrze – podkreśla.

Inaczej sytuacja wygląda na oddziałach dziecięcych. Zna to doskonale prof. Jankowska, która specjalizuje się w onkologii i hematologii dziecięcej. Pamięta śmierć swojego pierwszego małego pacjenta. Rodzice byli przy nim, trzymali za ręce. – Kiedy dziecko zmarło jego mama mnie przytuliła. Towarzyszenie temu odejściu to była zupełnie wyjątkowa sytuacja, choć bardzo trudna – mówi.

Na zawsze w pamięci zapisał jej się też obraz rodziców leżących na szpitalnym łóżku ze swoim zmarłym synkiem. – W zderzeniu ze sprawami tak ostatecznymi, jak śmierć dziecka, niemożliwe jest, by nie odczuwać żadnych emocji. Niezależnie od tego, jaką się ma osobowość – twierdzi. 

Prof. Jankowska wie, że przekazywanie niepomyślnych informacji jest dużym obciążeniem dla lekarzy, dlatego stworzyła narzędzie, które ma ich wesprzeć i pomóc robić to właściwie. Mowa o protokole opartym na akronimie słowa “empatia”. Rozdz … czytaj dalej