W sobotę w Centrum Kultury w Kcyni odbyły się konsultacje społeczne poświęcone wpisaniu haftu pałuckiego na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. W Polsce rejestr tworzony jest od 10 lat. Obecnie liczy 88 pozycji. Haft pałucki pochodzi z drugiej połowy XIX wieku, a jego prekursorką była rzeźbiarka Klara Prillowa. Haft pałucki jest ozdobą tradycyjnego, kobiecego stroju. Haftowany białą nicią na pasiastym materiale zdobił między innymi charakterystyczne tiulowe czepce.
W spotkaniu udział wzięły twórczynie ludowe z Kcyni Lidia Kierejewska i Ewa Jaszak, członkinie Zespołu Pałuki, goście z Wągrowca i Szubina, przedstawicielki Centrum Kultury w Kcyni Renata Gaj – Kowalska i Maria Kordyś, jak również zaproszone na te okoliczność ekspertki Anna Baran – koordynator regionalny Narodowego Instytutu Dziedzictwa ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego i Kinga Turska – Skowronek – etnograf, starszy kustosz Muzeum Etnograficznego w Toruniu.
– Kcynia jest, była i będzie dla mnie stolicą Pałuk – mówiła Kinga Turska Skowronek – Zawsze uważałam, że to właśnie tu, u Państwa rozpoczęła się wspaniała droga sztuki ludowej pałuckiej, dzięki imienniczce tego wspaniałego pałacyku Klarze Prillowej. Osoby, które miały te wielkie szczęście poznać Prillową, wyniosły z tej znajomości ogrom wiedzy. Koszula biała zawsze blisko ciała, zwykła mówić. Współpraca między Muzeum Etnograficznym w Toruniu i Prillową była niesamowita – podkreślała Turska – Spotkaliśmy się tu dzisiaj, by piękny haft pałucki tak promowany przez Prillową, moim zdaniem najpiękniejszy w Polsce, wpisać na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.
Jednak to nie wszystko. Wpisanie haftu na listę ma być początkiem całego łańcucha działań, kultywowania tradycji jego wykonywania, zdobycia środków finansowych na działania promujące i chroniące dziedzictwo kulturowe od zapomnienia.
– To zjawisko, jakim jest haft pałucki, ma wszelkie cechy jakie są potrzebne, żeby wpisać go na krajową listę, aczkolwiek ostateczną decyzję w tej sprawie podejmie minister, po zapoznaniu się z wnioskiem, który trafia do Narodowego Instytutu Dziedzictwa z rekomendacją, jaką składa rada ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego – mówiła Anna Baran, koordynator Regionalnego Narodowego Instytutu Dziedzictwa ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego – Bardzo się cieszę, że te konsultacje się rozpoczęły. Haft to unikatowe zjawisko i chcemy by trwało, chcemy je chronić. Konsultacje są po to, by poznać państwa opinie na temat naszego pomysłu. To państwo są depozytariuszami, osobami, które kultywują tradycje. To wy musicie czuć potrzebę wpisania haftu, że tego chcecie. Najważniejszy jest człowiek, który kultywuje dany element tradycji i historii.
Haft pałucki jest bardzo charakterystyczny, zdobi elementy stroju pałuckiego na który składają się: czepiec, kryza, koszulka, fartuch, halka biała i czerwona. Czerwona halka nazywana jest piekielnicą, ponieważ jest w kolorze czerwonym, a hafty są w kolorze czarnym.
Głównymi motywami haftu pałuckiego są motywy roślinne, takie jak listki, gałązki oraz bukiety, a jego struktura jest bardzo mięsista, wypukła. Czepce, kryzy i koszulki w stroju pałuckim są w kolorze białym, haftowane białą, bawełnianą nicią. Występują tu motywy florystyczne z obdzierganą dziurką. Halki, kryzy i fartuszki wykańcza się w tak zwany ząbek, o krawędziach obdzierganych dziurek. Fartuszek, zazwyczaj w paski, był w kolorach blado czerwonym i białym, haftowany białą nicią.
– Wykonywane na tiulu, ręcznie haftowane przez specjalistki, bo to była duża sztuka, żeby taki czepiec wykonać. Te hafty zaczynają głównie być przepięknie wykonane na bandach, czyli wiązaniach czepca – wyjaśnia Kinga Turska-Skowronek, etnograf i starszy kustosz Muzeum Etnograficznego w Toruniu.
Współcześnie haftem pałuckim wykonywane są obrusy czy serwetki. Zasada pozostaje ta sama – haftowane są głównie roślinne wzory.
– Strój Pałucki składa się z charakterystycznego czepca wykonanego z białego płótna lub tiulu zdobionego wypukłym haftem pałuckim. Do czepca doszyte są szerokie haftowane bandamy, czasem sięgające kolan. Do białej haftowanej koszuli panny zakładają gorset w kolorze czarnym lub granatowym, a mężatki krótki kabat w ciemnym kolorze. Do tego haftowana kryza, czyli rodzaj kołnierzyka, oraz czerwone, drobne korale. Dół składa się z kilku warstw: najpierw biała, haftowana halka, potem czerwona flanelowa halka (tzw. piekielnica), następnie dyrdok, czyli wełniana spódnica (dawniej pasiasta, obecnie w ciemnych kolorach), a na samym wierzchu haftowany fartuch – mówiła Turska – Skowronek – Na Pałukach kobiety chodziły często w czerwonych rajstopach. Wyglądały jak bociany. Wy byliście niegdyś pod zaborem. Kolor czerwony był Waszym sztandarem, manifestacją. Mówimy o okresie międzywojennym i przed pierwszą wojną światową. Elementy w czepcach kupowało się w Gnieźnie, w sklepie jak dzisiejsza pasmanteria. To Gniezno stanowiło miejsce zaopatrzenia dla mieszkanek Kcyni. Kcynia miała z Gnieznem połączenie kolejowe. Noszono również rajstopy czarne i beżowe. O czym musicie pamiętać to fakt, że kobiety nigdy nie nosiły czerwonych butów tylko czarne. Czerwone buty to obecnie element stylizowanych zespołów, nawiązujących do stroju szlacheckiego. W stroju wszystko było logiczne, wszystko było po to, by było trwałe. Czarne buty łatwo było wypastować czarną pasta lub sadłem. Idąca do kościoła Pałuczanka podnosiła do góry halki i je prezentowała, a buty niosła w ręce, szanując je. Niosła też drugi czepiec, gdyż ten na głowie zakurzył się często w drodze.
Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego sporządzona została w Paryżu 17 października 2003 r. Nakłada ona na państwa-sygnatariuszy, obowiązek ochrony i inwentaryzacji niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Według definicji Konwencji są nimi: praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedza i umiejętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturowa – które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego.
Niematerialne dziedzictwo kulturowe przejawia się, między innymi w następujących dziedzinach: tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego; sztuki widowiskowe; zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne; wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata; umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym. Konwencja weszła w życie 20 kwietnia 2006 roku, po ratyfikacji przez 30 państw. Do 1 lipca 2021 roku ratyfikowało ją 180 państw. Konwencja została ratyfikowana przez Polskę po 5 latach od wejścia w życie – 16 maja 2011 roku.
Rejestr elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego, tworzony jest u nas w kraju według zasad przyjętych w związku z Konwencją UNESCO. Powstaje on od 2014 roku pod nazwą Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Krajowa lista jest spisem przejawów żywego dziedzictwa niematerialnego z terenu Polski i ma charakter wyłącznie informacyjny. Listę prowadzi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Wnioski sprawdzone pod względem formalnym opiniuje Rada ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
– Przy rozpatrywaniu wniosków o wpis elementu dziedzictwa danej społeczności na Listę krajową brane są pod uwagę następujące kryteria: zgodność z definicją niematerialnego dziedzictwa kulturowego Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, przekazywanie z pokolenia na pokolenie i stałe odtwarzanie przez wspólnoty i grupy, które uznają dany element dziedzictwa za część własnego dziedzictwa, opracowanie planu ochrony służącego zabezpieczeniu elementu i podtrzymaniu jego żywotności, zgłoszenie wniosku przy jak najszerszym możliwym udziale i zaangażowaniu zainteresowanej wspólnoty, grupy, a w niektórych przypadkach także jednostek, które tworzą, utrzymują i przekazują dany element dziedzictwa niematerialnego oraz za ich uprzednią świadomą zgodą. Warunkiem uzyskania wpisu jest spełnienie wszystkich wymienionych wyżej kryteriów – mówiła koordynator.
Obecnie na Krajowej liście znajduje się 88 wpisów w tym m.in. następujące elementy dziedzictwa niematerialnego: Pochód Lajkonika, Procesja Bożego Ciała w Łowiczu, Język esperanto jako nośnik kultury esperanckiej, Hafciarstwo kaszubskie szkoły żukowskiej, Uroczystości ku czci św. Rocha z błogosławieństwem zwierząt, Perebory – nadbużańskie tradycje tkackie, Krakowska koronka klockowa, Kolędowanie Dziadów Noworocznych na Żywiecczyźnie, Umiejętność gry na dudach żywieckich i ich wytwarzanie, Wycinankarstwo kurpiowskie z Puszczy Zielonej, Tradycyjne szkutnictwo Pucka, Brodacze ze Sławatycz – zwyczaj pożegnania starego roku, Barabanienie wielkanocne w Iłży, Hafciarstwo kaszubskie, Cymbały – umiejętność budowania i praktyka gry w Polsce południowo-wschodniej i wiele innych.
– Tak naprawdę pozostaje nam przelanie całej pracy wykonanej przez zespół pod przewodnictwem Kingi Turskiej – Sowronek, łącznie z planem ochrony i wzornikiem, do formularza wniosku. Rada, która opiniuje wnioski zbiera się regularnie. Realne jest więc wpisanie haftu pałuckiego do października. Krajowa lista to wstęp, ale niezbędny, do wpisania haftu na listę UNESCO, czyli bogactwa niematerialnego ludzkości. Rada opiniująca składa się z kilkunastu osób z różnych dziedzin kultury. Ostateczna decyzja należy do ministra kultury – informowała Anna Baran.
– Wszystkie środowiska związane z praktykowaniem tradycji, zwyczajów, obyczajów, wykonywaniem tradycyjnego rzemiosła i rękodzieła, kultywujące pamięć historyczną, przechowujące wiedzę tradycyjną i wierzenia, zajmujące się tradycjami muzycznymi, widowiskowymi, językowymi i wszelkimi innymi przejawami usankcjonowanej tradycją działalności człowieka zachęcamy do zgłaszania tych zjawisk do wpisu na Krajowa listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego – zachęca na swojej stronie Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Ewa Hałas (zdjęcia Ewa Hałas)
Aktualizacja: 13/04/2024 22:49
Autor: Pałuki
Zgłoś naruszenie/Błąd
Pozytywnie
Neutralnie 
Negatywnie
Lubię to!
Super
Ekscytujący 
Ciekawy
Smieszny
Smutny
Wściekły
Przerażony
Szokujący
Wzruszający
Rozczarowany
Zaskoczony
Prawda
Manipulacja
Fake news
Oryginalne źródło ZOBACZ
Dodaj kanał RSS
Musisz być zalogowanym aby zaproponować nowy kanal RSS