Esterka. Biblijna postać czy królewska nałożnica?

Król Kazimierz III Wielki umierał w poczuciu ogromnej troski o dalsze losy polityczne swego królestwa. Brak legalnego potomka płci męskiej ówcześni odbierali jako karę Bożą za prowadzenie przez króla niemoralnego życia. Wśród kochanek władcy znalazła się tajemnicza Żydówka.

O żonach Kazimierza wiemy sporo. Były nimi Aldona Anna Giedyminówna (z tego związku narodziły się dwie córki – Elżbieta i Kunegunda), Adelajda Heska (brak dzieci), Krystyna Rokiczana (Kazimierz biorąc za żonę Rokiczanę popełnił bigamię, ponieważ związek z Adelajdą nadal miał moc prawną), Jadwiga Żagańska (córka Anna, Kunegunda i Jadwiga). Szykowano także ślub z córką Jana Luksemburskiego – Małgorzatą – lecz wybranka zmarła tuż przed zaślubinami. Nasza wiedza jest dość nikła jeśli chodzi o kochanki królewskie, a szczególnie nie wiemy prawie nic o pewnej Żydówce, której udało się rozkochać w sobie Kazimierza.

Esterka u Długosza

Prawdziwość istnienia Esterki jest bardzo wątła, lecz wykluczyć też jej do końca nie można. Zapis, który tyczy się tej kobiety, znajdujemy u Długosza. Kronikarz pisze o rozstaniu króla z Rokiczaną. Kazimierz miał odkryć, że żona łysieje i choruje na świerzb, po czym kazał jej odejść.

Esterka słynęła z urody

(…) wziął [Kazimierz] sobie za nałożnicę kobietę żydowskiego pochodzenia Esterę, z powodu [jej] niezwykłej urody. Miał z nią nawet dwu synów: Niemierzę i Pełkę. Również na prośby wspomnianej nałożnicy Estery dokumentem królewskim przyznał wszystkim Żydom mieszkającym w Królestwie Polskim nadzwyczajne przywileje i wolności (wysuwano podejrzenia, że dokument ten został przez pewnych ludzi sfałszowany), które ciężko obrażają Majestat Boży. Ich cuchnący odór trwa aż do dnia dzisiejszego. Jeden z synów królewskich poczętych z Żydówki, Pełka, zmarł przedwcześnie naturalną śmiercią. Niemierza zaś po śmierci króla Kazimierza, w czasie pogrzebu króla polskiego, Litwina Władysława, został zabity przez mieszczan w Koprzywnicy w czasie sporu, jaki powstał wskutek wybierania podwód. Jest też rzeczą ohydną i godną potępienia, że córki zrodzone z tej Żydówki, Estery, [król] pozwolił wychować w religii żydowskiej.

Według Długosza, ukochana króla była protektorką Żydów. Dzięki niej Żydzi mieli otrzymać wiele przywilejów (trudno się z tym jednak zgodzić, gdyż już w 1334 roku Kazimierz rozszerzył statut kaliski dla Żydów na całe Królestwo, nadany przez Bolesława Pobożnego. Informacja o romansie króla opatrzona jest u kronikarza rokiem 1356).

Żydzi

Żydzi na ziemiach polskich zaczęli osiedlać się w XI wieku. Istotnym (i pierwszym!) dokumentem wydanym dla Żydów był wspomniany wcześniej statut kaliski z 1264 roku, nadany Żydom wielkopolskim przez Bolesława Pobożnego. We wczesnym okresie zajmowali się oni handlem, w późniejszym można zauważyć rozpoczęcie funkcjonowania społeczności żydowskiej w sferze kredytowej. Interesującym zjawiskiem są tzw. brakteaty, czyli monety jednostronne, cienkie i posiadające inskrypcje hebrajskie. Jawi nam się tutaj działalność również w mennictwie.

Kazimierz Wielki potwierdził i rozszerzył przywileje na kolejne ziemie Królestwa, co niewątpliwie znaczyło o uregulowaniu sytuacji prawnej Żydów. Król przed 1334 rokiem bardzo interesował się żydowską gminą w Krakowie, wydał bowiem przywilej dotyczący zaopatrzenia tejże gminy w żywność koszerną. Wielka przychylność króla wobec Żydów występuje zarówno u Długosza (środowiska chrześcijańskie) jak i w późniejszych wersjach żydowskich. Kazimierz ukazany jest jako opiekun społeczności żydowskiej oraz jej założyciel na terenach Polski. Co ciekawe pamięć o Bolesławie Pobożnym jakby prawie nie istnieje.

Esterka, dzieci i królewski testament

Powróćmy do tekstu Długosza opisującego związek króla z Esterką. Z opisu wynika, że Kazimierz miał dwóch synów z Esterką: Pełkę i Niemirę oraz córki, które za jego zgodą zostały wychowane w religii żydowskiej. W Kronice Janka z Czarnkowa znajduje się streszczenie testamentu sporządzonego przez Kazimierza tuż przed śmiercią, w którym pojawiają się imiona – Niemierza oraz Paszek (czy Paszek mógłby być identyfikowany z Pełką?).

(…) Naturalnym synom swoim zapisał: Niemierzy – Bogucice, Kutów, Pierzchnicę, Drugnię i inne wsie, Paszkowi – Słodzień, Niekłań, Mieczdę.

Według Jana Długosza Esterka miała z królem dwóch synów

Według Oswalda Balzera Paszko identyfikowany jest z Paszko Złodziejem z Pilchowic, kasztelanem bieckim, ponieważ można odczytać tekst Kroniki jako: „Paszkowi (zwanemu) Złodziej – Niekłań, Mieczdę”. W każdym razie możemy sądzić, że Janko bez problemu zauważyłby syna żydówki, ponieważ musiałoby to uchodzić za sprawę niezwykłą.
Niemierza został zabity według zapisu Długosza w Koprzywnicy, kiedy wybuchł spór o podwody (jest to wynikająca z prawa książęcego posługa, polegająca na obowiązku dostarczenia władcy lub jego ludziom koni). Z kolei Pełka miał umrzeć przedwcześnie. Kolejnym elementem, w który bardzo ciężko uwierzyć, jest informacja jakoby król pozwolił wychować swoje córki, inaczej niż synów, w religii mojżeszowej. W tekście widoczna jest także niechęć Długosza do związku króla z Esterką.

Kim była?

Według najbardziej popularnej legendy utarło się, że pochodziła z Opoczna i jako córka medyka, znała arkana ziołolecznictwa. Kazimierz pewnego dnia polował w opoczyńskich lasach, wtedy też miał uratować Esterkę przed staranowaniem przez spłoszonego tura. Zwierzę padło martwe od celnego rzutu królewskiego oszczepu.

Warto zauważyć, że związki z Esterką podkreślały inne miasta (co miasto, to inna historia legendy): Łobzów, Radom, Kazimierz Dolny, Rzeszów, Bochotnica oraz oczywiście Kraków. W tym ostatnim mieście do dziś znajduje się ulica Estery w dzielnicy Kazimierz (nazwa ulicy odwołuje się do biblijnej postaci, lecz tradycja przypisuje ją kochance króla), oraz jej dom przy ulicy Krakowskiej (dzisiejsza siedziba Muzeum Etnograficznego).

Według podań król Kazimierz wybudował dla niej zamek w Łobzowie (współczesna dzielnica Krakowa). W krakowskiej legendzie Esterka miała zginąć śmiercią samobójczą. Zakończyła życie wyskakując z okna zamku Łobzowskiego, nie mogąc pogodzić się z hulaszczym życiem Kazimierza; z jego niewiernością.

Kazimierz u Esterki

To właśnie w miejscu jej śmierci znajdował się kopiec, który według jednej legendy powstał na cześć kochanki, według drugiej miał być miejscem jej pochówku. W 1786 roku w czasie pobytu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Krakowie, przekopano kopiec próbując znaleźć ludzkie szczątki – bez sukcesu. Kopiec został zniszczony w połowie XX wieku. Zachowały się na szczęście liczne widoki Krakowa, co pozwoliło oszacować jego wysokość na 5-7 metrów.

Kazimierz Wielki u Esterki

Postać Esterki jest bez wątpienia enigmatyczna. Jej imię może być kluczowe, by zrozumieć kim była, ponieważ postać może być skonstruowana na wzór innej Estery – biblijnej żydówki, która wyszła za mąż za króla Perskiego Achaszwerosza, kiedy ten rozgniewany na poprzednią małżonkę Waszti oddalił ją od siebie (znajoma opowieść, prawda?).

Estera uratowała swój lud, wstawiając się za nim przed perskim władcą. Bezsprzecznie jest to bardzo ważna historia dla kultury żydowskiej, podczas święta Purim radośnie wspominana co rok. Jeśli Esterka była wybawicielką ludu żydowskiego w średniowiecznym Królestwie Polskim, to opowieść wydaje się klarowna, tak samo jak historia biblijnej Estery. Król wraz z Esterką stanowią idealną parę w świetle wizji Kazimierza Wielkiego jako króla – opiekuna Żydów.

Kazimierz umarł 5 listopada 1370 roku. Przyczyną śmierci były powikłania po złamaniu lewej nogi podczas polowania. Następcą tronu został syn jego siostry – Ludwik Węgierski. Czy Długosz wymyślił opowieść o romansie króla, by móc wytłumaczyć rozszerzenie przywilejów dla Żydów? Przyjmijmy na dzień dzisiejszy historie Esterki jako piękną legendę, okraszoną przeniesieniem na realia średniowieczne biblijnej opowieści.

Bibliografia:

1. Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895.
2. Borzymińska Z., Studia z dziejów Żydów w Polsce, Warszawa 1995.
3. Długosz J., Roczniki czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego, Warszawa 2009.
4. Fuks M., Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982.
5. Kronika Janka z Czarnkowa, wyd. Universitas, 2012.
6. Wyrozumski J., Kazimierz Wielki, Ossolineum 1986.
7. https://fbc.pionier.net.pl/details/nnl1pbq (dostęp 14.02.2020)