Redakcja Rumskich Nowin: Czy kultywowane dawniej na Kaszubach bożonarodzeniowe zwyczaje różniły się od tych współczesnych?
Tomasz Fopke, dyrektor Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie: Można rzec, że są to dwa różne światy. Postęp cywilizacyjny – zwłaszcza rozwój środków przekazu, telewizji i internetu – spowodował nastanie nowych mód na Kaszubach, do których zaliczyć można obchody dnia św. Walentego czy Halloween. Panny młode zapatrzone w anglosaskie filmy chcą być wiedzione do ślubu przez ojców pod rękę. I zaroiło się na Kaszubach od różnej maści świętych Mikołajów, którego wizerunek utrwaliła jedna z reklam Coca-Coli. A Kaszubów odwiedzali i św. Mikołaj, i Gwiazdor. Pierwszy przychodził do dzieci i dorosłych 6 grudnia i pod osłoną nocy wkładał podarki do lśniących, wypolerowanych uprzednio butów. Rozmiar butów ograniczał wielkość i wielość prezentów. Była to przymiarka do Gwiazdki, czyli Wigilii – przedednia Bożego Narodzenia, 24 grudnia. Kaszubski Mikołaj, patron żeglarzy, rybaków, panien na wydaniu i… złodziejów – przybywał cichaczem, incognito, bez czerwonego płaszcza, tym bardziej bez zaprzęgu i reniferów. Dlatego też śmieszyć mogą różne współczesne „mikołaje” zwieszone z balkonów, wyglądające z okien. Podobnie jak niemieckie krasnale w ogródkach. Przejmujemy mody, zwyczaje, zachowania, które kojarzą się nam z atrakcyjniejszą cywilizacją, zwłaszcza zachodnią czy amerykańską, anglosaską. Największe takie kulturowe zachłyśnięcie się nastąpiło po zmianie systemu politycznego w Polsce, u progu lat 90. ubiegłego wieku. Również kolejni emigranci „za chlebem” przywozili z miejsca zarobkowania tamtejsze zwyczaje.
RRN: A ten drugi kaszubski Mikołaj?
TF: To Gwiazdor. Postać budząca przestrach u dzieci. Ubrany w kożuch. Niezgrabny, z groteskową larwą, czyli maską na twarzy, która sprawia, że głos jest zdeformowany. Trochę przypominał Jokera z filmu o Batmanie… Wlókł worek z prezentami, które wręczał dzieciom i dorosłym, ale… pod warunkiem poprawnego zmówienia modlitwy bądź zaśpiewania kolędy. Miał ów przebieraniec w ręku kòrbacz, czyli biczysko ze splecionej słomy, czasem zwykły pas, którymi karał nierozgarnięte albo sparaliżowane strachem dzieci. Wielu dorosłych Kaszubów wspomina to traumatyczne przeżycie z dzieciństwa.
RRN: A jak wyglądała na Kaszubach sama Wigilia?
TF: Drzewiej (dawniej, niegdyś – przyp. red.) kaszubska izba nie była strojna w choinkę. W rogach izby stały snopy różnych zbóż, co miało przynieść urodzaj w kolejnym roku. W roku 1935 etnografka Bożena Stelmachowska odnotowała już powszechność ubranych choinek, danków, w kaszubskich chëczach. Wieść niesie, że choinkę na Kaszuby przywieźli pruscy urzędnicy z Gdańska. Zwyczaj łamania się opłatkiem zaistniał na Kaszubach w okresie międzywojnia i zaimplementowany został jako część tradycji z głębi ówczesnej Polski. Potraw na stołach nie było wiele. Tego dnia obowiązywał ścisły post, stąd na stole wigilijnym były pùlczi (ziemniaki w mundurkach), sledze (śledzie), zupy: brzadowô (z suszu owocowego) i grzëbòwô (z suszonych grzybów). Do picia podawano kawę zbożową. Karp to pomysł władz z siermiężnych czasów PRL-u.
RRN: A co z kolędami? Śpiewano je?
TF: Oczywiście. Po niemiecku i po polsku. Trzeba pamiętać, że znaczna część Kaszub, także Rumia, znajdowała się w administracji pruskiej (niemieckiej) już od roku 1772 aż do roku 1920, czyli 148 lat. Stąd popularna narracja o „odzyskaniu przez Polskę niepodległości po 123. latach zaborów” – najwyraźniej nie odnosi się do Kaszub… Kaszubi biegle posługiwali się urzędowym niemieckim, kościelnym polskim i domowym kaszubskim. Część z rdzennych mieszkańców naszego regionu była wyznania protestanckiego, stąd też śpiew po niemiecku, albowiem z protestantami właśnie, lëtrama – powszechnie kojarzono język niemiecki. Z rzymskimi katolikami zaś – polski. Śpiewanie kolęd kaszubskich w domach, a powszechniej – w miejscach publicznych: kościołach, szkołach, salach instytucji kultury – związane jest przede wszystkim z emancypacją naszej rodzimej kultury w ciągu ostatnich dziesięcioleci.
RRN: Jak wyglądały kolejne dni, czyli pierwsze i drugie święto?
TF: Niewiele sią tutaj zmieniło do dziś. Po obowiązkowej mszy św. pasterskiej, w nocy z 24 na 25 grudnia, pierwszy dzień Swiãtów grudnia spędzano w rodzinnym gronie. W drugi dzień, w św. Szczepana, wyprawiano się w odwiedziny do dalszego pokrewieństwa. Oczywiście starym zwyczajom towarzyszyło nabożne uczestniczenie w mszach św. Dla księży ten czas, włącznie z obchodem duszpasterskim, jest czasem żniw. Co ciekawe, w drugie święto księdza obsypywano owsem dla upamiętnienia faktu kamieniowania patrona dnia.
RRN: Ostatnie pytanie. Gdyby miał Pan wyróżnić jeden zwyczaj bożonarodzeniowy na Kaszubach, to byłoby to…?
TF: Wyróżnić należy gwiżdże, zwane też panëszkama, gwiôzdkama, kòzłama, baranama – to znaczy grupę przebierańców, którzy z kolędami i specjalne przygotowanym tekstem odwiedzali kaszubskie domostwa, prezentując wyjątkowe spektakle-widowiska, powiedzielibyśmy dziś – urządzali happeningi. Gòdë i czas przed i po tych świętach stanowiły doskonałą okazję do prezentacji walorów teatralnych, głosowych, inwencji twórczej czy tolerowanej, a nawet oczekiwanej, ingerencji w przestrzeń domową i nierzadko – w sferę osobistą domowników, a zwłaszcza domowniczek. Była to i jest też możność dorobienia sobie, najedzenia się i… zawarcia znajomości damsko-męskich. Kolędników chętnie przyjmowano. Nie odwiedzenie przez nich którejś z chat traktowano jako ujmę i złą wróżbę dla oczekujących na zamążpójście panien w domu. W skład takiej grupy wchodzili m.in. Gwiôzdór – ten od podarków i pacierza, bocian – podszczypujący dziewczęta, koza, diabeł, kominiarz – roznoszący sadzę po domu, śmierć, Cygan z niedźwiedziem, chłop z babą i inni. Grupy kolędnicze wanożą, czyli kolędują, od czasu adwentu – jagwańt, do Trzech Króli (6 stycznia), w różnych konfiguracjach i zaopatrzone w różne przebrania i rekwizyty, od szopki począwszy – na bogatym wyposażeniu każdego z członków kolędniczej trupy kończąc. Dawniej trudnili się tym głównie bezrobotni mężczyźni, dzisiaj: dzieci i młodzież, niezależnie od płci. Jest to jedyny około-bożonarodzeniowy zwyczaj kaszubski, który zachował się do naszych czasów. Mało tego, wciąż ewoluuje – teksty gwiżdżów często pisane są na tematy aktualne, są barwnym komentarzem rzeczywistości, w której narodziny małego Jezusa stają się pretekstem do twórczych, słowno-muzyczno-teatralnych przetworzeń. Jeśli potencjalni wykonawcy dadzą radę oderwać się od smartfonów…
RRN: Dziękujemy za rozmowę.
Zgłoś naruszenie/Błąd
Pozytywnie
Neutralnie 
Negatywnie
Lubię to!
Super
Ekscytujący 
Ciekawy
Smieszny
Smutny
Wściekły
Przerażony
Szokujący
Wzruszający
Rozczarowany
Zaskoczony
Prawda
Manipulacja
Fake news
Oryginalne źródło ZOBACZ
Dodaj kanał RSS
Musisz być zalogowanym aby zaproponować nowy kanal RSS