Badania archeologiczne w biłgorajskim parku

Z pewnością można powiedzieć, że zabytkowy park dworski Różnówka w Biłgoraju, wpisany do rejestru zabytków województwa lubelskiego w 1957 r. pod numerem A/286, długo był miejscem zapomnianym.

Jakże trafnie oddają to słowa Tomasza Brytana, regionalisty i dawnego pracownika Muzeum Ziemi Biłgorajskiej opublikowane w 2021 r. na łamach kwartalnika biłgorajskiego “Tanew”: “Ból serce ściska, że miejsce tak ważne, reprezentacyjne dla naszego miasta, niegdyś przez wieki będące jego chlubą i w którym bywały znakomite osobistości, miejsce zapisane na kartach “Encyklopedii Staropolskiej” jako pozytywny przykład, niestety dziś wygląda jak wygląda, zapomniane i nazywane nie wiedzieć czemu “Małpim Gajem”, chociaż nasuwa mi się myśl, że od takich małych walających się pustych buteleczek”

Ale to się zmienia. Władze Biłgoraja przystąpiły do realizacji szeroko zakrojonego projektu rewitalizacji parku. Koncepcja zagospodarowania zakłada zachowanie – może lepiej powiedzieć – przywrócenie romantycznego charakteru parku ukształtowanego w XIX wieku. Planowane są odsłonięcia oraz renowacje istniejących elementów zabytkowych. Projekt rewitalizacji tworzy Biuro projektowe ARPOT z Biłgoraja, a nad wszystkim czuwają pracownicy Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie, Delegatury w Zamościu.

Otwarcie projektu rewitalizacji stało się okazją do sięgnięcia do wcześniej przygotowanej inwentaryzacji założenia dworsko-parkowego Różnówka z 1993 r., autorstwa Jacka Studzińskiego i W. Borucha, oraz do podjęcia pierwszych – jak dotąd – badań archeologicznych na tym terenie.

Ich celem było przede wszystkim zdobycie informacji na temat pierwotnej topografii i zagospodarowania terenu oraz sformułowanie wniosków konserwatorskich. Park w postaci, w jakiej dziś go znamy ukształtowany został około 1820 r. z inicjatywy Stanisława Nowakowskiego, który nabył ten teren na początku XIX w.

W eksponowanym, najwyżej położonym miejscu znajdował się klasycystyczny dwór otoczony rozległym parkiem romantyczno-krajobrazowym, poprzecinanym kanałami i z ustawionymi w różnych miejscach pomnikami bohaterów narodowych, J. Dąbrowskiego, I. Krasickiego, księcia J. Poniatowskiego, T. Kościuszki i C. Godebskiego. Do dworu prowadziła aleja przechodząca przez żeliwną bramę osadzoną na murowanych filarach zakończonych kamiennymi ciosami. Zachowało się kilka zdjęć dawnej rezydencji Nowakowskich widzianej z przodu (od wschodu) i z boku. Nieznany jest jednak widok z tyłu. W sąsiedztwie dworu znajdował się folwark, starszy niż opisywany dwór, a od zachodu do parku przylegały zabudowania wsi Różnówka. Materializowała się w ten sposób myśl teoretyczna twórców parków krajobrazowo-romantycznych zmierzająca do symbolicznego zbliżenia dworu z wsią.

Około 1850 r. dobra obciążone długami przeszły w ręce Waleriana Płatonowa, męża Teodory, córki Stanisława Nowakowskiego. W 1864 r. odsprzedał je Skarbowi Państwa. Od tej pory majątek, pozostający w rękach dzierżawców, unikających poważnych inwestycji, ulegał powolnej degradacji. Po włączeniu w 1919 r. Różnówki do granic administracyjnych Biłgoraja, park dworski zaczął pełnić rolę parku miejskiego.

Ale Park Różnówka kryje jeszcze starsze zabytki, sięgające czasów Gorajskich. W kontekście parku i jego otoczenia (osiedla Różnówka) można mówić o starszym dworze niż rezydencja Nowakowskiego. W źródłach – jak podaje Tomasz Brytan – pojawia się zamek biłgorajski, który oczywiście mógł być po prostu okazałym czy obronnym dworem. Jego lokalizacja pozostaje jeszcze nieznana.

Prace archeologiczne, które realizowane były w 2024 r., miały charakter nieinwazyjny (wygenerowanie modeli 3D terenu i ich analiza, badania geofizyczne metodą elektrooporową) i małoinwazyjny (sondowania geologiczno-archeologiczne, próbne odkrywki przypowierzchniowe). Udało się ustalić lokalizację okazałego dworu (ewidentnie rozebranego włącznie z częścią fundamentów) oraz miejsca posadowienia kilku innych mniejszych budowli.

Sporym zaskoczeniem okazało się odkrycie dzięki badaniom elektrooporowym rozległego podkowiastego założenia na tyłach dworu. To szeroka na 2,7 m linia ułożona z piaskowca, jak sugeruje odkrywka, stanowiąca zapewne element XIX-wiecznej architektury parkowej, być może podbudowy pod rzeźby lub balustradę. Od zewnątrz biegnie wokół niej wyraźny ciąg komunikacyjny (prawdopodobnie pierwotna alejka). Badania archeologiczne pozwoliły również na odsłonięcie, na razie tylko powierzchniowe i fragmentaryczne, murowanej półkolistej konstrukcji, która respektuje kształt regularnego zagłębiania terenowego na północ od dawnego dworu, w pobliżu jednego z kanałów. Tradycja lokalna wiąże to miejsce z istnieniem dawnego “teatru”. W rzeczywistości nie znamy funkcji tego obiektu. Może był to niewielki teatr, może zejście do jednego z pomników lub sadzawki. Charakter odkrytej architektury parkowej, zarówno przylegającej do dworu, jak i oddalonej od rezydencji mogą wyjaśnić badania wykopaliskowe. Podjęcie prac wykopaliskowych wydaje się nie tylko koniecznością, ale także atrakcyjnym celem całego projektu.

Badania Parku Różnówka w Biłgoraju są wysiłkiem zbiorowym. W badaniach udział biorą także Patrycja Piotrowska oraz Tomasz Brytan.

Powyższy post opracowany został przez kierownika badań archeologicznych – mgr Marcina Piotrowskiego (firma GORGONA).