Naukowcy z UMK badają historię kota domowego w Europie Środkowej

Nie znaczy to oczywiście, że wcześniej koty nie wchodziły w relacje z ludźmi. Jedne z pierwszych dobrze udokumentowanych szczątków kotów domowych na terenach obecnej Polski pochodzą z początku naszej ery. Uważa się, że zwierzęta te rozprzestrzeniły się w Europie Środkowej dzięki wpływom Cesarstwa Rzymskiego. Jednak najwcześniejsze kocie szczątki na tych terenach datowane są na 4200-2300 lat p.n.e – to pierwsze dowody migracji kota nubijskiego, pochodzącego z Bliskiego Wschodu i północnej Afryki. To zwierzę uznawane jest za przodka kotów domowych w całej Europie Środkowej.

Analizy zarówno kocich szkieletów, jak i ikonografii ssaka, pozwalają badaczom sądzić, że kot dotarł do Europy właśnie z Bliskiego Wschodu – przez Anatolię, Cypr, Kretę, Grecję do Starożytnego Rzymu, stamtąd zaś przejęli go Celtowie i Germanie.

Kocia dieta a historia udomowienia

Rola kotów w późnym neolicie na obszarze współczesnej Polski nie jest do końca jasna – naukowcy nie mają zbyt wielu śladów obecności tych zwierząt. W rozwikłaniu tej zagadki pomagają badania dr Magdaleny Krajcarz. W artykule „Ancestors of domestic cats in Neolithic Central Europe: Isotopic evidence of a synantrhropic diet” przygląda się kociej diecie, by na jej podstawie stwierdzić, na ile bliskie były relacje i zależności kotów z ludźmi.

Do badań użyto szczątków sześciu kotów o cechach bliskowschodnich z neolitu z czterech stanowisk jaskiniowych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. W pobliżu na żyznych glebach znajdowały się osady rolnicze. Ponadto zbadano szczątki czterech żbików europejskich z podobnego okresu i obszaru, trzech z okresu przedneolitycznego oraz dwóch z okresu rzymskiego. Materiał porównawczy obejmował też szczątki ludzkie oraz innych zwierząt.

– Podstawą metodyczną były analizy izotopów stabilnych węgla i azotu w kolagenie kostnym szczątków. Stabilne izotopy stanowią narzędzie szeroko wykorzystywane w badaniach paleontologii i ekologii zwierząt, ponieważ skład izotopowy szczątków odzwierciedla skład izotopowy pokarmu. Metoda ta umożliwia m.in. rozpoznanie nawyków żywieniowych poszczególnych gatunków – tłumaczy Krajcarz.

Klasyczne metody badań odżywiania się dzikich zwierząt opierają się na analizie pozostałości pożywienia w odchodach lub w żołądku. – Dzięki metodzie izotopowej możliwy jest precyzyjny pomiar metodami chemicznymi i rozpoznanie uśrednionej diety z całego życia zwierzęcia. Przede wszystkim jednak metoda ta umożliwia badania odżywiania się dawnych zwierząt, po których pozostały jedynie szczątki kostne, jako że skład izotopowy kości zachowuje się przez tysiąclecia w stanie niezmienionym – dodaje dr Krajcarz. – Upraszczając, chodzi o to, że rolnicy już w okresie neolitu używali nawozów – odchodów zwierząt bądź popiołu roślinnego. Zbożami żywiły się gryzonie, które następnie stawały się pokarmem kotów. Badając ich izotopy stabilne, jesteśmy w stanie powiedzieć więc czy ówczesne koty żywiły się niejako dzięki człowiekowi.

Wyniki badań sugerują, że koty bliskowschodnie nie były w pełni zależne od człowieka. Korzystały z dostępnej żywności w ich siedliskach, ale wykorzystywały też inne źródła pokarmu. Mogły też to robić okresowo – raz opierając swoją dietę na zasobach ludzkich, innym razem polując samodzielnie na terenach leśnych. Pozostawały więc niezależne.

– Nasze odkrycia potwierdzają hipotezę, że bliskowschodnie żbiki rozprzestrzeniły się w Europie wraz z pierwszymi rolnikami, najprawdopodobniej jako zwierzęta komensalne – tłumaczy badaczka. – Inaczej wyglądają już wyniki badań stabilnych izotopów szczątków z okresu rzymskiego – są bliższe ludziom i psom, co wskazuje, że miały bardziej podobne diety, a więc i częściej żywiły się, a może były żywione przez człowieka, dzięki ludzkim zapasom.

Na tropie kociej historii

Dr Magdalena Krajcarz oraz prof. Daniel Makowiecki z Instytutu Archeologii UMK kontynuują badania nad historią kotów domowych. Wraz z zespołem paleogenetyków, kierowanym przez dr Danijelę Popović z Uniwersytetu Warszawskiego, rozpoczynają nowy projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki „Pięć tysięcy lat historii kota domowego w Europie Środkowej. Interdyscyplinarne studium paleogenetyczne i archeozoologiczne”. Przedsięwzięcie będzie realizowane we współpracy międzynarodowej z badaczami z kilku europejskich instytucji, w tym z Belgii, Serbii, Litwy, Słowacji i Czech.

Głównym celem czteroletniego projektu jest rekonstrukcja szlaków migracji kotów domowych z regionu udomowienia do Europy oraz poszukiwania śladów naturalnej lub kontrolowanej przez człowieka selekcji w genomie kotów. Zespół naukowców zamierza przeanalizować kilkaset szczątków kostnych kotów, pochodzących ze stanowisk archeologicznych i paleontologicznych. W interdyscyplinarnym projekcie wykorzystane zostaną tradycyjne archeozoologiczne metody morfometryczne, analizy kopalnego DNA oraz datowania radiowęglowe.

Badacze chcą prześledzić w czasie zmiany fenotypowe i genetyczne kotów, odpowiadające udomowieniu. Na podstawie danych genomowych chcą również oszacować intensywność krzyżowania się kota nubijskiego ze żbikiem europejskim i sprawdzić, czy zwiększała się ona razem z ekspansją populacji kota domowego.