17-metrowy pomnik Tadeusza Kościuszki miał stanąć na środku łódzkiego Placu Wolności. Magistrat Łodzi długo poszukiwał firmy, która poradzi sobie z trudnym zamówieniem odlania w metalu dużej (ważącej 4700 kilogramów) postaci naczelnika. Chciały się tego podjąć cztery uznane firmy odlewnicze w Europie (z Wiednia, Paryża, Berlina i Warszawy), w tym słynna berlińska odlewnia Schulz & Holdefleiss.
Jednak po burzliwych negocjacjach magistrat zdecydował powierzyć prace inżynierowi Władysławowi Wagnerowi – wybitnemu polskiemu odlewnikowi, który uczył w Pabianicach. Inżynier Wagner zobowiązał się wykonać pomnik w nowych i świetnie wyposażonych warsztatach Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej przy ul. Tuszyńskiej (obecnie ul. Piotra Skargi), z pomocą swych uczniów. Umowę zawarto w lutym 1928 roku.
Inż. Władysław Wagner (rocznik 1865) był doświadczonym odlewnikiem (synem warszawskiego odlewnika). Swe 47-letnie doświadczenia zdobywał w hutach Petersburga i Moskwy, gdzie był współtwórcą pomników Aleksandra Puszkina, carycy Katarzyny II i księcia Michaiła Kutuzowa, cara Aleksandra II.
Od 1907 roku do emerytury pracował jako dyrektor fabryki maszyn i odlewni żelaza Józefa Johna w Łodzi. Stamtąd przyjechał do szkoły rzemieślniczej w Pabianicach (dzisiejszy Zespół Szkół nr 1), gdzie został kierownikiem odlewni. W tamtych czasach odlewnie metali miały tylko 3 warsztaty polskich szkół zawodowych: w Lublinie, Białymstoku i Pabianicach.
W cokół pomnika Kościuszki chciano wmontować płaskorzeźby, zaprojektowane przez artystę Mieczysława Lubelskiego.
Płaskorzeźby przedstawiały przysięgę na krakowskim Rynku, Kościuszkę z George Washingtonem, Kościuszkę z kosynierem Bartoszem Głowackim i akt podpisania Uniwersału Połanieckiego. Te płaskorzeźby również odlewano w Pabianicach.
W Wikipedii jest na ten temat wzmianka: „Odlewy posągu naczelnika oraz płaskorzeźby cokołu powstały w Szkole Rzemiosł w Pabianicach pod kierunkiem inż. Władysława Wagnera, z materiału zakupionego za składek społecznych. Trzon wykonała firma J. Tyller, a płyty miedziane, wraz z montażem, Stocznia Gdańska”.
Uczniowie w odlewni z inżynierem Władysławem Wagnerem, 1929 rok.
To tutaj – w szkole przy ulicy Tuszyńskiej (Piotra Skargi) powstawał pomnik Kościuszki.
Kawał dobrej roboty
Prace szkolnych odlewników niemal codziennie obserwowali łódzcy inżynierowie z komitetu budowy pomnika Kościuszki. Z ich raportów emanuje podziw dla precyzji i znakomitej organizacji robót w Pabianicach. Po odlaniu pierwszej płaskorzeźby (latem 1929 roku) dziennik „Hasło Łódzkie” napisał: „Odlew wypadł pierwszorzędnie, tak że twórca pomnika, inż. Lubelski, nie znajduje słów uznania dla kierownika, inż. Wagnera, bowiem otrzymany odlew przeszedł jego najśmielsze oczekiwania”.
Postępy prac w warsztatach Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej szczegółowo relacjonowała „Ilustrowana Republika”.
W sierpniu 1929 roku napisała: „Pośrodku wielkiej hali, pełnej narzędzi, form, dźwigów, hałasu motorów elektrycznych oraz pasów transmisyjnych, widnieje duży, czworokątny nasyp obmurowany – coś na kształt dużej mogiły. Ale – nie jest to mogiła. Spoczywa w niej jedynie forma czekająca na płynny, rozpalony metal. Jest to forma płyty, przedstawiającej Washingtona. Opodal stoi duży piec o niezwykłych kształtach. W piecu tym wre i huczy – topi się w nim bronz.
Działalność motoru elektrycznego ustaje, w hali odlewniczej robi się cicho. Pod piec zajeżdża na szynach mała wagonierka – drzwiczki pieca zostają otwarte i wylewa się z nich do wagonierki płynny bronz (pisownia oryginalna).
Uczniowie i pomocnicy mistrza, uzbrojeni w długie drewniane pałki, stoją, dookoła i mieszają, i cedzą rozpaloną masę. Piec opróżnił się – teraz zbliżają się kolejno do wagonierki pary uczniów niosących na długich noszach jakby lektyki, naczynia metalowe. Każda para otrzymuje do swego naczynia porcję rozpalonego bronzu i udaje się na wyznaczone z góry miejsce przy formie.
Po chwili wszystko jest już gotowe. U wezgłowia wisi na potężnym kranie wagonetka mieszcząca w sobie resztę rozpalonego metalu. Przy niej zajmuje miejsce prezes Wagner. Wśród ogólnego napięcia rozlega się komenda Wagnera: Lać!
Jednocześnie z czterech wielkich naczyń oraz wiszącej wagonetki wlewa się do „mogiły” przez 5 otworów lawa rozpalonego, buchającego bajecznie kolorowemi płomieniami, płynnego bronzu. Cała procedura „lania” trwa zaledwie 2-3 minuty. Bronz syczy, pryska ogniem na wszystkie strony, uczniowie pod komendą mistrza uwijają się żwawo, wtłaczając resztki płynnego a nieposłusznego miejscami żywiołu długimi pałkami do otworów. Odlew skończony. Dopiero po kilkunastu godzinach „mogiła” zostanie otwarta – ciężkie wieko jej podniesione zostanie przez dźwigar i ogromna płyta – płaskorzeźba z Washingtona, ujrzy światło dzienne”.
Wagnera i jego młodych pomocników wychwalał także inż. Paweł Sperr, kierownik budowy pomnika. W „Głosie Porannym” kierownik stwierdził: „Duże rozmiary figury wymagały urządzenia specjalnego warsztatu i bardzo doświadczonych sił fachowych. Jesteśmy nadzwyczaj zdumieni i uradowani, że tak piękny odlew został wykonany bez zarzutu we własnym kraju, przez rodaka. Również prof. Lubelski, który był początkowo zdania, że jedynie w Paryżu mógłby być sporządzony odlew naszego pomnika – stwierdził, że lepsze wykonanie trudno sobie wprost wyobrazić”.
Lata 30. zeszłego wieku: uczniowie szkołu przemysłowej, foto. archiwum
Vivat uczniowie z Pabianic!
W dniu odsłonięcia pomnika Tadeusza Kościuszki (14 grudnia 1930 roku) „Głos Poranny” wydał drukiem dodatek okazjonalny, w którym zamieścił wywiad z inżynierem Wagnerem. Kierownik szkolnej odlewni powiedział: „Prace odlewnicze zakończone zostały w terminie – bez udziału cudzoziemców, do sprowadzenia których zobowiązał mnie magistrat Łodzi. W pracy byli mi pomocni jedynie moi uczniowie w pabianlckiej szkole rzemiosł, którzy przy tej robocie wzbogacili swe wiadomości fachowe tak, że niektórzy z nich są już wykwalifikowanymi odlewnikami”.
Dziennik podał, że „pan Wagner dochód osiągnięty ze swej pracy przeznaczył w całości na rzecz pabianickiej szkoły rzemiosł, nie zatrzymując dla siebie ani jednego grosza”.
Pisząc o zakończeniu prac, „Głos” zauważył: „Jest to wielki dzień dla szkoły rzemiosł w Pabianicach, której warsztaty, wyprzedzając zagraniczne firmy, zbudowały dzieło, które będzie chlubą Łodzi, sławą polskiego rzemieślnika i społecznych szkół zawodowych. O tym winni pamiętać nie tylko łodzianie, ale i cała Polska”. A rzeźbiarz Mieczysław Lubelski dodał: „Odlewów tych nie wykonałyby lepiej żadna firma zagraniczna”.
Na uroczystość odsłonięcia pomnika Kościuszki przyszło od 30 tysięcy do 60 tysięcy osób (według szacunków łódzkiej prasy). Dziennik „Republika” pisał: „Jest to bodaj najpiękniejszy z pomników Kościuszki, ustawionych w szeregu miast polskich”.
Dziewięć lat później, nocą z 10 na 11 listopada 1939 roku, hitlerowcy wysadzili pomnik dynamitem. Resztki cokołu rozbili młotami, a odlewy wywieźli do huty. Na Placu Wolności pojawił się wielki obelisk ze swastyką. Pomnik naczelnika odbudowano dopiero w 1960 roku.
Teraz dla Warszawy
Wieści o doskonałej robocie odlewników z Pabianic szybko rozeszły się po kraju. Wkrótce Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa dostała zlecenie na wykonanie elementów warszawskiego Pomnika Lotnika. Przyjęła je. Pomnik odsłonięto w 1932 roku na Placu Unii Lubelskiej.
Jego replika stoi dziś przy ulicy Żwirki i Wigury.
Najciekawsza była oferta z Gdyni. Tamtejszy komitet budowy Pomnika Wdzięczności nalegał, by warsztaty „Kilińskiego” podjęły się odlania największego pomnika w Polsce, który miał stanąć na brzegu morza. „Będzie to kolos na wzór statuy Wolności w Ameryce” – pisała „Ilustrowana Republika”. Do realizacji tych planów nigdy nie doszło.
Nieco później Ministerstwo Poczt i Telegrafów zamówiło w szkolnych warsztatach brązowy odlew największej w Polsce figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Ustawiona na wysokim cokole figura została odsłonięta w 1936 roku w podwarszawskich Babicach, na świeżo zbudowanym osiedlu dla pracowników służby łączności.
Łódzki magistrat zlecił szkole wykonanie żeliwnych odlewów wielu elementów budowanej w tym mieście sieci kanalizacyjnej, w tym drzwiczek, studzienek, zasuwek, kranów. Prace te wykonywano w trybie ekspresowym, na dziennych i nocnych zmianach.
Pomnik Lotnika na placu Unii Lubelskiej w Warszawie – dzieło pabianickiej szkoły
… i dla Pabianic
Były też zlecenia z Pabianic. 12 listopada 1933 roku przed kościołem św. Mateusza stanął Pomnik Niepodległości, dedykowany obrońcom ojczyzny 1914-1920. Zaprojektował go rzeźbiarz Mieczysław Lubelski, a figurę legionisty (wysokości 2,7 m) odlały warsztaty Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej.
Ich dziełem jest także popiersie króla Władysława Jagiełły w Tuszynie i pomnik Chrystusa Króla (replika dzieła duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena) na grobowcu fabrykantów Enderów w Pabianicach.
Dla kościoła św. Floriana szkoła odlała 3 dzwony. Największy z nich ważył 370 kg. Był na nim wizerunek św. Floriana, herb Pabianic, godło strażaków i napis: „Byt swój zawdzięczam obywatelom miasta Pabianic, staraniem rektora Kaplicy ks. Wacława Trzcionki. Poczełem istnienie dnia 5 maja 1929 roku”.
Poświęcenie Pomnika Niepodległości w Pabianicach, listopad 1933 roku
Najlepsza szkoła w Polsce
„Tłuste lata” pabianickiej szkoły rozpoczął rok 1933. Wtedy to wpłynęło kolejne zamówienie państwowe. Dla elektrowni w Warszawie i Kaliszu szkolne warsztaty miały robić słupy z lampami ulicznymi, podziemne złącza (mufy) i mechaniczne ruszty do spalania miału. Niedługo potem Ministerstwa Poczt i Telegrafów zamówiło uliczne szafki telefoniczne, złączki telefoniczne, słupołazy dla monterów i żeliwne pokrywy ulicznych włazów.
Złotym interesem była też masowa produkcja śrub.
Zapoczątkowało ją kupienie w Szwajcarii nowoczesnego automatu firmy Tornos do wyrobu drobnych śrub. Gdy automat sprowadzono do Pabianic, inżynierowie i technicy z warsztatów rozebrali go i… skopiowali. Po roku mieli 10 bardzo wydajnych urządzeń. Każdy taki automat obsługiwały 3 osoby. Wkrótce warsztaty robiły miesięcznie 80.000 precyzyjnych śrub do radioodbiorników.
Dla własnych potrzeb produkowano skonstruowane w szkole tokarki pociągowe, automaty tokarskie i szlifierki bezkłowe. Bilans księgowy dowodził, iż wartość szkolnego majątku wzrosła stukrotnie: z 12 tysięcy złotych w 1925 roku do 1 miliona 200 tysięcy złotych w 1938 roku.
Za czasów dyrektora szkoły Franciszka Tymienieckiego powstała bursa dla 40 zamiejscowych chłopców. Uczniowie drugich i trzecich klas mogli odpracować czesne w warsztatach. Robili to po lekcjach. Za dzieci urzędników państwowych czesne wpłacał skarb państwa.
Warsztaty podejmowały się odpłatnych napraw maszyn przędzalniczych z pabianickich, łódzkich i zgierskich fabryk. Montowały stojaki do nawojów, tokarnie, piły tarczowe, szlifierki, prasy śrubowe i młynki do kawy. W odlewni wykonywano zamówienia z żeliwa, brązu i mosiądzu. Miesięcznie odlewano do 40 ton metali. Pabianicki „Kiliński” był wówczas jedyną szkołą w Polsce mającą własną odlewnię.
Roman Kubiak
PRZECZYTAJ INNE ARTYKUŁY TEGO AUTORA:
Katastrofa samolotu pod Pabianicami. Zginęli wszyscy pasażerowie i cała załoga
Ten wirus zabił tysiące. A zaczęło sie podobnie jak z koronawirusem
100 milionów dolarów czeka na pabianiczanina!
Ogromny spadek dla rodziny z Pabianic?
Gdy pabianiczanie płynęli do Brazylii. Za chlebem
Jak szynka z Pabianic podbiła Stany Zjednoczone
Będzie wymiana pieniędzy: za 100 starych złotych – tylko 1 zł
Co Adolf Hitler robił w Pabianicach we wrześniu 1939 roku?
Zgłoś naruszenie/Błąd
Pozytywnie
Neutralnie 
Negatywnie
Lubię to!
Super
Ekscytujący 
Ciekawy
Smieszny
Smutny
Wściekły
Przerażony
Szokujący
Wzruszający
Rozczarowany
Zaskoczony
Prawda
Manipulacja
Fake news
Oryginalne źródło ZOBACZ
Dodaj kanał RSS
Musisz być zalogowanym aby zaproponować nowy kanal RSS