Św. Andrzej a andrzejki. Tak tradycja chrześcijańska wymieszała się z ludową

Jest jednym z pierwszych uczniów Jezusa Chrystusa i jednym z dwunastu apostołów, którzy towarzyszyli Mu w Jego publicznej działalności, nauczaniu oraz męce i śmierci. Mowa o św. Andrzeju, który jest także uznawany za pierwszego powołanego apostoła.

Święty Andrzej pochodził z Betsaidy nad jeziorem Genezaret, na terenie współczesnej Palestyny, i był bratem św. Piotra, innego z apostołów Jezusa. Przed spotkaniem z Chrystusem Andrzej był uczniem Jana Chrzciciela, który głosił nadejście Mesjasza. To właśnie Jan wskazał Andrzejowi Jezusa jako “Baranka Bożego”.

W Ewangelii Jana możemy przeczytać, że po tym wskazaniu Andrzej natychmiast poszedł za Jezusem, a następnie przyprowadził do Niego swojego brata Piotra, co pokazuje jego rolę jako tego, który “wprowadza” innych do Chrystusa. Jest to symboliczny obraz misji ewangelizacyjnej, jaką pełnił później przez całe swoje życie.

Według tradycji Andrzej, podobnie jak inni apostołowie, po Zesłaniu Ducha Świętego poszedł głosić Ewangelię. Wczesne źródła chrześcijańskie wskazują, że działał w różnych rejonach, między innymi w Azji Mniejszej (obecnie Turcja), w Grecji oraz na terenach Scytii (czyli dzisiejszych południowych obszarów Ukrainy i Rosji). Tradycja wschodnia, zwłaszcza w Kościele prawosławnym, przypisuje mu także założenie Kościoła bizantyjskiego, przez co uznawany jest za jego patrona i pierwszego biskupa.

Święty Andrzej zginął śmiercią męczeńską, podobnie jak wielu innych apostołów. Według tradycji został ukrzyżowany w mieście Patras w Grecji około 60 roku n.e. Jednakże krzyż, na którym miał zostać ukrzyżowany, nie miał typowego kształtu, lecz był zbudowany na planie litery “X”. Ten szczególny rodzaj krzyża jest nazywany krzyżem świętego Andrzeja, a jego kształt od tamtej pory stał się jednym z głównych symboli związanych z postacią apostoła.

Andrzej, mając świadomość swojego losu, miał poprosić oprawców, aby nie krzyżowali go w ten sam sposób, co Jezusa, uznając, że nie jest godzien takiej śmierci. Jego prośba została spełniona, a sam Andrzej na krzyżu modlił się i głosił naukę chrystusową do ostatnich chwil życia.

Śmierć Andrzeja stała się inspiracją dla chrześcijan przez wiele stuleci, a jego oddanie w służbie Jezusowi i odwaga w obliczu męczeństwa zostały zapisane w hagiografii. Krzyż św. Andrzeja stał się nie tylko symbolem samego apostoła, ale także znakiem nadziei i odwagi w chrześcijaństwie.

Wspomnienie liturgiczne św. Andrzeja obchodzone jest w Kościele katolickim oraz w Kościołach prawosławnych 30 listopada. Jest to święto dość szczególne, ponieważ często przypada ono na początku adwentu – czasu oczekiwania na narodzenie Chrystusa.

W Kościele zachodnim dzień ten uznawany jest za początek przygotowań do Bożego Narodzenia, a liturgia tego dnia kładzie nacisk na tematykę powołania i ewangelizacji, które były istotą misji św. Andrzeja. 

Dla Kościoła prawosławnego, szczególnie dla Kościołów wschodnich, święto to jest równie istotne, gdyż św. Andrzej jest uważany za założyciela Kościoła bizantyjskiego, czyli tradycji, na której opiera się chrześcijaństwo wschodnie.

Z postacią św. Andrzeja związana jest także tradycja andrzejek, czyli popularnych imprez i wróżb obchodzonych głównie w Polsce oraz innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, takich jak Niemcy, Austria, Czechy czy Rosja. Andrzejki przypadające w wigilię św. Andrzeja, czyli 29 listopada, mają charakter ludowej zabawy, pełnej wróżb, które koncentrują się głównie wokół tematyki matrymonialnej i przyszłości. Jest to wieczór, w którym szczególnie panny odprawiały rytuały i wróżby mające na celu poznanie przyszłego męża.

Jedną z najpopularniejszych wróżb jest lanie wosku przez dziurkę od klucza do zimnej wody i interpretowanie powstałych kształtów. Inne zwyczaje andrzejkowe obejmują losowanie imion, wróżenie z kształtów rzucanych na ścianę cieni czy śledzenie, która z wróżących dziewcząt jako pierwsza wyjdzie za mąż.

Choć andrzejki wywodzą się z tradycji ludowej i mają pogańskie korzenie, z czasem zostały wchłonięte przez kulturę chrześcijańską i połączone z dniem św. Andrzeja. Jest to o tyle ciekawe, że sam św. Andrzej nie jest bezpośrednio związany z wróżbami ani przepowiadaniem przyszłości, a andrzejkowe zwyczaje wyewoluowały raczej w odpowiedzi na potrzebę społeczności do poszukiwania przewidywań i porad, które można było interpretować jako formę przygotowania do małżeństwa i przyszłości.

Jednakże sam fakt, że andrzejki odbywają się tuż przed adwentem, czyli okresem duchowego przygotowania do Bożego Narodzenia, jest niezwykle symboliczny – jest to swoisty “ostatni moment” na zabawę i rozrywkę przed czasem refleksji i oczekiwania na narodziny Chrystusa.

Święty Andrzej Apostoł jest patronem wielu krajów, regionów, miast i grup społecznych. Do jego patronatu odwołują się takie kraje jak Grecja, Szkocja, Rosja oraz Ukraina. W Szkocji św. Andrzej stał się niezwykle popularny, a jego krzyż – biały na niebieskim tle – widnieje na szkockiej fladze i symbolizuje odwagę oraz determinację. Legenda głosi, że w czasie jednej z bitew nad Szkotami pojawił się znak krzyża św. Andrzeja na niebie, co zmotywowało ich do zwycięstwa nad przeciwnikami.

W Grecji św. Andrzej uważany jest za patrona całego kraju, jako że w miejscowości Patras, w której zginął męczeńską śmiercią, znajduje się jego sanktuarium i relikwie. Dla Kościoła prawosławnego jest to szczególnie ważne miejsce pielgrzymkowe. Święty Andrzej jest również patronem marynarzy i rybaków, co wynika z jego wcześniejszego zawodu – przed spotkaniem z Jezusem pracował jako rybak na jeziorze Genezaret.

W Polsce św. Andrzej jest również popularnym patronem, a wiele kościołów i parafii nosi jego wezwanie. Dla wielu polskich wiernych andrzejki i dzień św. Andrzeja są czasem zarówno zabawy, jak i modlitwy. W Kościele katolickim, jak i prawosławnym, św. Andrzej jest również patronem misjonarzy, ponieważ całe swoje życie poświęcił głoszeniu Ewangelii i prowadzeniu ludzi do Chrystusa. Wiele osób, zwłaszcza tych, które zajmują się pracą misyjną, zwraca się do św. Andrzeja z prośbą o wsparcie i opiekę w trudnych sytuacjach. Jego odwaga, determinacja i wierność w służbie Chrystusowi są dla nich wzorem i inspiracją.

Wspomnienie św. Andrzeja Kościół obchodzi 30 listopada, który w 2024 r. wypada w sobotę. Święto to nie należy do tzw. świąt nakazanych, co oznacza, że tego dnia wierni nie mają obowiązku, by uczestniczyć w mszy świętej.