Mord przez łaskotanie. Rzecz o słowiańskich demonach wodnych

Demony wodne występujące w wierzeniach Słowian były jednymi z najbardziej niebezpiecznych i złośliwych. Występowały w rejonach bagien, rzek i jezior. Ich ofiarami padali najczęściej ludzie kąpiący się, wypoczywający nad brzegiem albo spacerujący nieopodal. Tak właśnie tłumaczono przypadku utonięć, a wizja czyhających na ludzkie życie demonów idealnie się do tego nadawała. Niestety ciężko jest sklasyfikować opisywane demony, gdyż najczęściej występowały pod ogólnymi nazwami topielców, topców, potopielców, wodników, wasermanów itp., a w późniejszych czasach (poprzez wpływ chrześcijaństwa) nazywano te postacie diabłami wodnymi. Opiszmy jednak niektóre z nich.

Rusałka

to demon pod postacią kobiety, najczęściej nagiej, młodej i pięknej (rzadko starszej i brzydkiej). Jako demony wodne rusałki występowały w zimie, z kolei jako leśne i polne od wiosny do jesieni. Wierzono, że rusałkami stawały się kobiety które zmarły przed zamążpójściem. Demony te nakłaniały mężczyzn pięknym śpiewem, tańczyły z nimi, by ostatecznie zamordować łaskocząc albo tańcząc do upadłego.

Według Aleksandra Gieysztora nazwa wywodzi się od łacińskiego pascha rosalia, czyli święta róż (obchody na cześć bogini Karny przypadające na okres ich kwitnienia). Istnieje także teoria, która zakłada, że nazwa tych demonów wywodzi się od słowa rusa, oznaczającego jasność, świetlistość (przy okazji wskazuje skąd rusałki mogły pochodzić – z dawnej Rusi). Demony te występowały także pod nazwą wiła, mamuna, dziwożona, łaskotałka, boginka, a także nawka.

Rusałki podczas nowiu uwielbiały tańczyć, klaskać, bawić się, a także droczyć się z ludźmi zadając im zagadki. To z kolei umożliwiało zachowanie życia podczas spotkania z demonem; wystarczyło odpowiedzieć poprawnie na zadaną łamigłówkę, albo zadać taką od siebie i mieć nadzieję, że piękny demon nie zna odpowiedzi. By uniknąć strasznego losu, rusałkę można było poślubić (po rozwiązaniu zadanej przez nią zagadki), albo postarać się zamknąć ją w swoim domu.

Rusałkami stawały się panny, które zmarły przed zamążpójściem

Utopiec (znany także jako topielec)

o demon występujący w odmętach zbiorników wodnych, który topił napotkanych ludzi. W nocy, podczas nowiu, utopce wychodziły na brzeg, by zachęcać ludzi do rozwiązywania zagadek. Posiadały wygląd humanoidalny i skórę koloru zieleni. Chrześcijaństwo ochoczo wykorzystało te postacie nauczając, że utopcami stawali się ludzie nieochrzczeni, samobójcy lub upadłe anioły. Etymologia słowa utopiec odwołuje się do języka staro-cerkiewno-słowiańskiego – utapati, topiti (trzymać, uderzać pod wodą).

Demony te występowały dość szeroko, wszędzie tam, gdzie znajdowały się dorzecza rzecz, zbiorniki wodne etc. Utopiec według wierzeń już naznaczonych chrześcijaństwem, rodził się z duszy człowieka zmarłego w wyniku utopienia. Ta niematerialna cząstka nie może trafić do Nawii (zaświaty) i błąka się w odmętach. Demony te ochoczo męczyły napotkanych ludzi zagadkami.

Topielica

to demon wodny pod postacią kobiety. Przyjmowano, że były one partnerkami utopców. Stawały się nimi młode kobiety, które popełniły samobójstwo poprzez utopienie lub zostały celowo utopione przez innego człowieka.

Dziwożona, mamuna

to demony wodne przedstawiane najczęściej jako starsze kobiety z obwisłymi piersiami, które używają ich do prania ubrań. Charakterystyczny odgłos pluskania wody oznaczał, że lepiej bliżej nie podchodzić, a szczególnie nie z dzieckiem. Demon ten był zwiastunem nieszczęścia – poronienia albo narodzin upośledzonego dziecka. Według wierzeń mamuna porywała zdrowe dziecko, by zamienić je na swoje; upośledzone albo martwe.

Ogniki, błędniki

to demony występujące na torfowiskach, bagnach i moczarach. Wyobrażone jako małe, migoczące światełka unoszące się tuż nad powierzchnią wody. Utożsamiane z ludźmi pokutującymi, nieuczciwymi i chytrymi.

W mitologii słowiańskiej funkcjonuje sporo demonów związanych z wodą

Składanie ofiar

Problem ten nie jest jednak w całości zbadany. Interesującym faktem są pewne praktyki, które przetrwały do czasów współczesnych. Zygmunt Gloger – historyk i etnograf – opisywał historię z nad jednego z Polskich jezior. W drugiej połowie XIX wieku okoliczni chłopi topili w jeziorze kurę, by nikt nie stracił życia w odmętach. Takie zwyczaje przetrwały głównie u rybaków i występowały dość powszechnie na przełomie XIX i XX wieku. K. Moszyński w swej pracy Kultura ludowa Słowian powołuje się na A. Afanasjewa i przytacza opowieść o składaniu ofiary w postaci konia pod koniec XIX wieku niedaleko Archangielska:

(…) Wiosną, gdy wody poczynały wzbierać, wieśniacy kupowali pospólnie całą gminą konia, nie targując się o jego cenę, następnie w ciągu trzech dni karmili go starannie i wreszcie, spętawszy go oraz uwiesiwszy mu dwa młyńskie kamienie u szyi i namaściwszy łeb miodem, zatapiali.

Oprócz wymienionych wcześniej demonów można było także natrafić na syreny, lecz wyobrażenia tych stworzeń przywędrowały do nas najpewniej z zachodu poprzez kulturę dworską. Słowiańska woda, choć kojarzona także z siłami płodności, była tajemnicza i pełna niebezpieczeństw.

Bibliografia:

1. Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa 2006.
2. Brückner A., Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1980.
3. Moszyński K, Kultura ludowa Słowian, t. 2, Warszawa 2010.
4. Urbańczyk S., Religia pogańskich Słowian, Kraków 1947.
5. Podgórska B., Podgórski A., Encyklopedia demonów. Diabły, diabełki, jędze, skrzaty, boginki… i wiele innych, Wrocław 2000.
6. Strzelczyk J., Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998.
7. Pełka J. L., Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987.
8. Baranowski B, W kręgu upiorów i wilkołaków, Łódź 1981.