Radosław Paczocha o “Kordianie”: Sięga do jądra polskich emocji

Na które wątki z dramatu zwracasz uwagę i wyciągasz na pierwszy plan?

– Interesuje nas niemal wszystko to, co wydarza się przed zamachem, i sam zamach. A więc interesuje nas portret psychologiczny głównego bohatera, niespełnionego młodocianego maksymalisty marzącego o wielkości, dodajmy: jakiejkolwiek wielkości, artystycznej czy politycznej, wszystko jedno. Wreszcie portret niedoszłego samobójcy. Interesuje nas nihilistyczne tło jego działań, ruina w życiu osobistym i zbudowane na glinianych nogach przeistoczenie się w samozwańczego zbawcę narodu wbrew woli narodu. A więc wszystko to, co sprawia, że Kordian wybiera zabójstwo głównej osoby w państwie, również jako najgłośniejszy rodzaj samobójstwa. Słowacki działania Kordiana podsumowuje w słowach: „To modlitwa turecka, jednym rogiem zabija wroga, drugim siebie…”, co jest jako żywo definicją współczesnego terroryzmu. Z perspektywy filologiczno-historycznej zainteresował mnie też spór Słowackiego z Mickiewiczem, spieranie się o sens izolacjonistycznych, niebaczących na wolę społeczeństwa i pachnących samozagładą zrywów czy pięknoduchowski mesjanizm, który nie był realną odpowiedzią na problemy polskiego społeczeństwa, szczególnie w obliczu przegranych powstań. Słowacki świadomie krytykował „Kordianem” Gustawa-Konrada i Konrada Wallenroda. Możemy powiedzieć – stare sprawy. A tymczasem z romantyzmem jest tak, że on się u nas jakby nie może skończyć. To dziwna epoka, dziwny styl myślenia, niby się skończył, a jakoś genetycznie się w nas nie wyczerpał.

Przeciwko czemu buntuje się wasz Kordian? Kto czy co jest dla niego carem, na którego podnosi rękę?

– Pytanie o cara jest kluczowe, bo przecież nie wystawiamy Kordiana w realiach historycznych. Zadaliśmy sobie pytanie, kto dziś w Polsce jest carem. I doszliśmy do wniosku, że carem jest dziś przeciwnik polityczny czy ideowy, nasz oponent, ktoś, kto się z nami nie zgadza, kto żyje w innej Polsce, nie naszej. Ktoś, kogo można odczłowieczyć i odpolszczyć, nazwać zdrajcą, sprzedawczykiem czy kim tam jeszcze. Tak, by na końcu można było dojść do morderczego wniosku, że taki człowiek nie zasługuje na to, by żyć. No i wtedy na takiego „nieczłowieka” i „nie-Polaka” można podnieść rękę dla dobra nam podobnych. Kordian zapewnia spiskowców, że zabijając, składa siebie w ofierze, i zachowuje się tak, jakby w to wierzył, co jest bardzo niebezpieczne, bo daje pozornie altruistyczne alibi dla zbrodni. Co istotne, w zamiarze Słowackiego dramat był krytyką powstania listopadowego, które finalnie umocniło władzę księcia Konstantego w Polsce i żadnych polskich problemów nie rozwiązało, wbrew gorącym zapewnieniom powstańców. A jeśli pytać, przeciw czemu buntuje się Kordian… Myślę, że Kordian najbardziej walczy o samego siebie, a narracje polityczne i historyczne, które wiszą w powietrzu, służą mu jedynie za stelaż, kostium jego działań. Kordian się tymi ideami uszlachetnia, bo sam, wbrew temu, co mówi, nie wydaje się zbudowany z aż tak szlachetnych kruszców. Parafrazując Heinera Mullera, można by powiedzieć, że Kordian zasiewa ideę, która ma kaleczyć ciała, i to jest niewątpliwie jego dzieło.

Młodsze i najmłodsze pokolenie polskich reżyserów zwykle podchodzi do romantycznej tradycji z dużą dozą dezynwoltury i krytycyzmu: Radosław Rychcik kilka lat temu przepisał „Dziady” na język kultury masowej, Radek Stępień symbolicznie każe Słowackiemu umierać. Czy wasz spektakl dyskutuje z tym współczesnym dystansem i krytycyzmem? Bronicie tradycji czy raczej podważacie ją po swojemu?

– Przede wszystkim nie wystawiamy całego „Kordiana”. Zatrzymujemy się w miejscu, w którym Kordian idzie zabić i… zabija. Poza tym Kordianów mamy kilku, dialogują oni ze sobą, spierają się, czasami współpracują, są jak Kordiany wyrosłe z naszej romantycznej tradycji, awatary Kordiana funkcjonujące w dzisiejszej rzeczywistości. Dorosłe dzieci świadomie wpajanego obłędu, uczniowie romantycznej tradycji, w którą każe się nam bezkrytyczne wierzyć, mimo zmieniającego się świata. Czasami dla precyzyjniejszej wymowy konkretnych scen inkrustujemy dramat fragmentami innych dzieł Słowackiego, jak choćby „Horsztyńskim”. Poszliśmy też w swoim myśleniu dalej, zastanawialiśmy, się czy Kordian doczekał się realizacji swoich idei w naszej historii, i dostrzegliśmy zrealizowany projekt „Kordian” w Eligiuszu Niewiadomskim. Dlatego też pozwoliliśmy sobie, za zgodą autora, na cytat z dramatu Stefana Chwina „Wieczór z Panią Terror”, a konkretnie mówię tu o scenie, w której Eligiusz rozmawia ze swoją ofiarą, prezydentem Gabrielem Narutowiczem, o Polsce. O owocach swoich czynów i ich społecznym i politycznym odbiorze. Gabriel i Eligiusz rozmawiają dziś, blisko sto lat po zabójstwie Narutowicza, które zdarzyło się blisko 90 lat po napisaniu „Kordiana” przez Słowackiego. Jak widać, romantyzm jest u nas wiecznie żywy, można powiedzieć, „po czynach go poznacie”… Myślę zresztą, że o tym też jest nasz spektakl, to znaczy nie tyle o romantyzmie i tradycji, ile o ich nieślubnych dzieciach, które żyją dziś i żywią się romantycznymi skojarzeniami i ideami, jak chcą i jak jest im wygodnie.

Polski zwyczaj inscenizacyjny nakazuje wystawianie wielkich dramatów romantycznych z wielką pompą i paradą. Czy wasz spektakl też będzie taki, czy przygotowujecie raczej kameralne przedstawienie skupione na bohaterze i jego emocjach?

– W naszym przedstawieniu liczba Kordianów jest ponadnormatywna, jest ich pięciu, ale za to wszystkich aktorów grających w spektaklu jest siedmiu, co lokuje nasze przedsięwzięcie po stronie raczej tych kameralnych. Ale tak na dobrą sprawę niemal wszystko, co najważniejsze w dramacie, dzieje się albo w pobliżu Kordiana, albo w jego głowie. Zresztą problem Kordiana ze światem czy świata z Kordianem polega na tym, że on nie potrzebuje zbyt wielu partnerów, by realizować swoje cele. Najgłębsze rozmowy i tak prowadzi sam ze sobą, a jak rozmówcy się z nim nie zgadzają, tym gorzej dla nich. Jest to bohater zdecydowanie narcystyczny i choćby z tego powodu warto być wobec niego czujnym i krytycznym.

***

„Kordian”, Juliusz Słowacki, reżyseria: Adam Orzechowski, dramaturg: Radosław Paczocha, scenografia: Magdalena Gajewska, muzyka: Marcin Nenko, obsada: Magdalena Gorzelańczyk, Piotr Biedroń, Michał Jaros, Marcin Miodek, Robert Ninkiewicz, Grzegorz Otrębski, Paweł Pogorzałek, Teatr Wybrzeże, Duża Scena, Gdańsk, ul. św. Ducha 2, premiera: piątek 10 stycznia, godz. 19, bilety: 100 zł, kolejne spektakle: sobota–niedziela 11–12 styczna, godz. 19, bilety: ulgowe: 35 zł, normalne: 45 zł.

Zgłoś naruszenie/Błąd