1000 zamordowanych mieszkańców Ostrowca wkrótce doczeka się upamiętnienia. Badania georadarowe i prace archeologiczne na Kirkucie (zdjęcia)

Każdy, kto interesuje się historią Ostrowca, wie o masowym grobie Żydów na wzgórzu Kirkut. -Mój ojciec stał tam w 1945 roku wśród słynnych zdjęć zrobionych obok tej zbiorowej mogiły- mówi Avi Boreinstein, założyciel Projektu Pamięci Żydów Ostrowieckich (Jews of Ostrowiec Memorial Project).

Przypomnijmy, że w czasie niemieckiej okupacji na terenie Ostrowca Świętokrzyskiego, jak podaje portal Jews of Ostrowiec, duże getto miało cztery kilometry kwadratowe i graniczyło z lewej strony z ulicą Młyńską do ulicy Pierackiego, a z prawej z ulicą Denkowską. Powstało w kwietniu 1941 roku, a 10 października 1942 roku zostało zlikwidowane. Większość jej mieszkańców stanowili polscy Żydzi, ale mieszkało tam również około 1200 Żydów austriackich. W czasie tworzenia getta liczba Żydów wynosiła według różnych szacunków 15-18 tys. Podczas likwidacji getta rozstrzelano około 3 tys. Żydów, 3 tys. przeżyło, a 11 tys. wywieziono do Treblinki, gdzie zgładzono w krematoriach. Żydzi w getcie nie otrzymywali żywności i byli zmuszeni zajmować się zaopatrzeniem w żywność. Śmiertelność w getcie, zwłaszcza z powodu epidemii tyfusu, wynosiła około 10% ogółu ludności. Z kolei małe getto zostało utworzone od lewej strony Iłżeckiej do ulicy Pierackiego, a od prawej strony ulicy Sienkiewicza. Początkowa wielkość wynosiła 30 tys. metrów kwadratowych. Zostało utworzone 15 października 1942 roku, a zlikwidowane 31 marca 1943 roku. W getcie przebywało średnio 3 tys. osób, głównie Żydów polskich, ale także niewielka liczba Żydów wiedeńskich. Podczas likwidacji getta większą liczbę mieszkańców rozstrzelano, a część wywieziono. W czasie istnienia getta internowani pracowali w przejętych przez Niemców firmach w mieście. W getcie odbywały się codzienne egzekucje Żydów znalezionych w bunkrach.

-Od lat Projektu Pamięci Żydów Ostrowieckich starał się o to, aby rabinat z Warszawy przyjechał do Ostrowca i wyznaczył dokładny teren, na którym znajduje się masowa mogiła. W październiku 2021 roku mieliśmy spotkanie na Wzgórzu Cmentarnym i w Urzędzie Miasta z władzami miasta oraz Aleksandrem Schwartzem z Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy z Biura Naczelnego Rabina Polski.

W miniony wtorek w końcu nadszedł ten ważny dzień. Archeolog Aleksander Schwartz przyjechał do Ostrowca ze swoim zespołem. Oglądaliśmy, jak za pomocą GPR i drona wykonywał aktualne badania terenu, tak aby w przyszłości można było dokonać wyznaczenia terenu, na którym znajduje się zbiorowa mogiła.

Aleksander Schwartz, który kieruje pracami na Kirkucie, to ekspert Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy, w której pracuje jako specjalista ds. prawa żydowskiego w dziedzinie cmentarzy i pochówków. Od lat odtwarza historyczne granice cmentarzy i ich strefy grzebalne, prowadzi poszukiwania grobów Żydów z czasów Zagłady, a wszystko to w oparciu o zgodne z Halachą, czyli zbiorem praw i zasad religijnych, nieinwazyjne metody badań. Aleksander jest uczniem profesora Karczewskiego z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w zakresie interpretacji badań georadarowych oraz współpracownikiem dra inż. Sebastiana Różyckiego z Wydziału Geodezji i Kartografii Politechniki Warszawskiej w zakresie synchronizacji archiwalnych map i interpretacji niemieckich zdjęć lotniczych. Opiniuje projekty upamiętnień oraz prac konserwacyjnych i archeologicznych w byłych obozach Zagłady, a także sprawuje nadzór nad ich przebiegiem. W latach 2002-2003 nadzorował budowę Muzeum – Miejsca Pamięci w Bełżcu jako Oddziału Państwowego Muzeum na Majdanku, a od 2012 roku jest członkiem zespołu archeologicznego Wojciecha Mazurka badającego teren byłego obozu Zagłady w Sobiborze, w związku z realizacją budowy upamiętnienia.

-Dziś z wielką radością rozpoczynamy z przedstawicielami Fundacji Zapomniane oraz Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy badania geodezyjne z powietrza i ziemi oraz badania archeologiczne w celu weryfikacji dokładnej lokalizacji masowych grobów na ostrowieckim cmentarzu –wyjaśnia Avi Boreinstein. -Po zakończeniu badań i dokumentacji Fundacja pomoże nam z oznakowaniu terenu. W zbiorowych mogiłach na cmentarzu spoczywają głównie ciała około 1000 ofiar mordów dokonanych na Rynku i w jego okolicach w czasie deportacji w październiku 1942 roku.

W danych Fundacji Zapomniane, zestawionych na podstawie rejestru miejsc i faktów zbrodni na terenie byłego województwa kieleckiego oraz wybranych dokumentów dotyczących żydowskich grobów wojennych w Ostrowcu Świętokrzyski ze zbioru ankiet Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, w latach 1939-1944 na terenie miasta miały miejsce kilka zbiorowych morderstw na ludności żydowskiej. I tak, 10 września 1939 r. na rynku w Ostrowcu rozstrzelano 10 Żydów. Zwłoki pochowano w pojedynczych grobach na cmentarzu żydowskim. 1 maja 1942 r. Niemcy zastrzelili 36 Żydów, których nazwiska nie zostały ustalone.

W lutym 1942 roku na terenie dużego getta w Ostrowcu rozstrzelano braci Baumsztejn, a w nocy 28 kwietnia 1942 r. na terenie getta rozstrzelano wyciąganych z domu około 40 mężczyzn. Zwłoki zagrzebano na cmentarzu żydowskim.

10 października 1942 r. podczas likwidacji tzw. dużego getta w Ostrowcu, rozstrzelano 2000 Żydów. 16 października 1942 r. w czasie pierwszego wysiedlenia Żydów na trasie od szkoły nr 1 do poczty w Ostrowcu rozstrzelano około 2000 Żydów. Zwłoki ofiar częściowo zostały spalone, szczątki pochowano na cmentarzu żydowskim. 20 października 1942 r.  na terenie obozu pracy rozstrzelano 3 Żydów oskarżonych o rabunek. 20 października 1942 r. w obozie pracy w Bodzechowie zamordowano 18 Żydów z Ostrowca. Z kolei w grudniu 1942 r. w tzw. małym getcie na terenie cegielni „Jadwiga” rozstrzelano 5 osób. W tzw. małym getcie przebywało ok. 4000 Żydów z Polski i Austrii. W czasie likwidacji część osób rozstrzelano, część wywieziono. 10 stycznia 1943 r. w tracie drugiego wysiedlenia zamordowano 300 ostrowieckich Żydów. Zwłoki częściowo spalono i zakopano na cmentarzu żydowskim. Natomiast w lipcu 1944 r. w Zakładach Ostrowieckich spalono w piecu martenowskim ciała 4 zamordowanych Żydów, mieszkańców Ostrowca. W czasie likwidacji obozu, na placu w Zakładach Ostrowieckich, zamordowano 14 Żydów z Ostrowca. Zwłoki pochowano na placu obok Zakładów Ostrowieckich, a po ekshumacji na cmentarzu żydowskim.

We wrześniu 2014 przeprowadzono wizję lokalną na cmentarzu żydowskim. Wskazano lokalizację zbiorowego grobu na terenie lapidarium. Wskazany obszar poddano badaniom z użyciem georadaru. Zebrane dane georadarowe poddano procesowaniu oraz interpretacji. Na profilach georadarowych zarejestrowano liczne naruszenia gleby, a także punktowe głębsze anomalie. Obszar poddany badaniom był wielokrotnie naruszany w przeszłości, co utrudnia interpretację, w drodze której można określić przybliżoną wielkość anomalii, która potencjalnie może świadczyć o istnieniu zbiorowego grobu. Głębsze anomalie mogą być związane z tradycyjnymi pochówkami występującymi na cmentarzu. Druga przybliżona lokalizacja zbiorowego grobu na terenie cmentarza żydowskiego jest znana dzięki zachowanej powojennej fotografii archiwalnej, na której zebrana grupa ludzi stoi w miejscu, które jest lokalizacją zbiorowego grobu. Na fotografii w tle widoczne są budynki, a także wieża kościoła, obiekty te uwiecznione w tej perspektywie są niezwykle pomocne w określeniu dokładnego miejsca grzebaliska ofiar.  Badania georadarowe w tej lokalizacji w celu precyzyjnego określenia lokalizacji zbiorowego grobu właśnie się rozpoczęły.

Jak informuje Fundacja Zapomniane, w wyniku kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru pozyskano zdjęcia wykonane w dniu 3 lutego 1945 roku. Na jednej z fotografii ujęto obszar cmentarza żydowskiego w okresie zimowym. W przypadku fotografii, na których zalega śnieg interpretacja jest ograniczona w związku z brakiem możliwości dojrzenia zmian zaistniałych na powierzchni gruntu, niemniej jednak widoczne punktowe roztopy śniegu w miejscu wskazanym mogą być związane z naruszeniami gleby. Pomiar rzeźby terenu ukazuje liczne nierówności we wskazanym obszarze.

Zastanawiające jest, że przez tyle lat nie udało się w naszym mieście oznakować terenu cmentarza, które wskazywałoby na skalę Holocaustu. Avi Borenstein przypomina w tym momencie Mayera Blankmana, który spisał wspomnienia kilka lat po wojnie w Księdze Pamięci.

-Krowy, kozy i świnie swobodnie pasły się na cmentarzu i nikt im nie przeszkadzał… – wspominał Mayer Blankman -Najgorsze było to, że nieliczne ocalałe nagrobki były również niszczone, łamane, bezczeszczone i naruszane przez chuliganów… Groziło to tym, że wkrótce cmentarz całkowicie zniknie i nie pozostanie po nim żaden ślad! Postanowiłem interweniować … Poszedłem do ratusza, do prezydenta miasta, pana Buśko. Wyjaśniłem panu prezydentowi, że każdy cmentarz na całym świecie, bez względu na to, do jakich ludzi należy – powinien być chroniony i szanowany… Prezydent wysłuchał mnie … i wyznał wielkie zrozumienie dla moich obaw…, ale oświadczył, że prezydent miasta nie może nic zrobić, aby pomóc. Postawienie nowego ogrodzenia kosztowałoby dużo pieniędzy, Polska po wojnie jest w ruinie, skarb państwa jest pusty. Obiecał mi, że postawi wokół cmentarza drewniane tablice z ostrzeżeniem, że kto połamie nagrobki lub zbezcześci cmentarz, będzie surowo karany. Nie wiem, czy dotrzymał obietnicy.

Mayer Blankman, niestety nie uzyskał odpowiedzi. Zmarł przed opublikowaniem Księgi Pamięci. Będąc na Kirkucie też zastanawialiśmy się, dlaczego nie tylko nie ma ogrodzenia wybudowanego wokół Cmentarza Żydowskiego, ale nawet jakiejkolwiek tablicy informującej o tym, co to za miejsce… Tablicę ma natomiast dąb posadzony 350 lat temu, najprawdopodobniej przez Żydów…

-Mamy nadzieję, że dzięki coraz lepszej współpracy z władzami miasta i mieszkańcami Ostrowca, a także dzięki nadchodzącym udokumentowanym dowodom i wskazaniom miejsc, w których dokładnie znajdowały się masowe groby, uda się jak najszybciej wykonać odpowiednie oznakowanie i podjąć działania mające na celu oddanie należytego szacunku temu miejscu i pamięci osób pochowanych na Cmentarzu Żydowskim – podkreśla Avi Borenstein.